Nhu cầu giao tiếp là một trong những nhu cầu căn bản của con người, đối với trẻ em lại càng quan trọng hơn, vì khả năng giao tiếp không chỉ giúp trẻ có sự chủ động trong việc thích ứng với môi trường chung quanh mà còn giúp bé học tập được rất nhiều kỹ năng.

 

Khái niệm về giao tiếp

Ngay từ khi sinh ra, trẻ sơ sinh đã bộc lộ nhu cầu giao tiếp qua các vận động tay chân cũng như qua một biện pháp mạnh mẽ và đơn giản là tiếng khóc ! Tiếng khóc được xem như một loại ngôn ngữ đầu tiên của trẻ và cùng với các dấu hiệu của cơ thể mà đứa trẻ đã tạo ra một loạt các kênh giao tiếp khác nhau và điều này đươc biểu lộ ngày càng nhiều hơn trong khi trẻ bú mẹ. Vì thế, nếu thời gian bú mẹ quá ngắn (dưới 3 tháng) thì kênh giao tiếp giữa trẻ và mẹ chưa được hoàn thiện, từ đó sẽ góp phần vào việc gây ra những khó khăn trong việc giao tiếp giữa mẹ và con, dẫn đến những khó khăn về ngôn ngữ cho đứa trẻ.

Giao tiếp là sự tương tác qua lại giữa hai chủ thể mà ở đây là trẻ và mẹ (cũng có thể có thêm người cha) và ngôn ngữ được xem là phương tiện giao tiếp hiệu quả nhất. Nhưng ngôn ngữ không chỉ là lời nói, mà nó còn là những biểu lộ của cơ thể từ sự chuyển động của các cơ trên vùng mặt tạo ra những thông điệp về cảm xúc như nét mặt cười ( ánh mắt, nụ cười …) diễn tả sự lạc quan, vui vẻ, hài lòng. Ngoài ra còn rất nhiều những biểu hiện khác như sự lo lắng, giận dữ, nghi ngờ, buồn phiền, thất vọng, chán chường … đều có thể diễn tả qua nét mặt.

Không chỉ với nét mặt, mà các bộ phận khác của cơ thể cũng có thể nói lên được rất nhiều điều mà người ta có thể che dấu qua lời nói ( nói vậy mà không phải vậy ! )

Riêng đối với trẻ, thì những khó khăn về giao tiếp vẫn còn là những thử thách không chỉ với các bậc cha mẹ mà ngay cả với các nhà chuyên môn vì đây không phải là một điều đơn giản. Bạn có thể cầm lấy tay trẻ, chỉ em cách cầm muỗng đưa lên miệng hoặc chỉ em vẽ một vòng tròn hoặc chỉ vào một hình nào đó, nhưng bạn không thể dạy em nói bằng cử chỉ như trên. Có nhiều chương trình đạt kết quả tốt trong việc dạy trẻ học từ ngữ trong giờ học nhưng không thể dạy trẻ giao tiếp có hiệu quả đáp ứng cho nhu cầu giao tiếp hàng ngày của trẻ .

                

Hoạt động dạy và học ngôn ngữ

Ngôn ngữ (hay giao tiếp) không chỉ liên quan đến việc nói chuyện. Có rất nhiều người không thể nói chuyện nhưng có thể giao tiếp một cách hiệu quả thông qua ra hiệu. Có nhiều người nói được nhưng giao tiếp rất kém. Vì thế, ngôn ngữ bao gồm các yếu tố sau:

-Nghe và hiểu tiếng nói.

-Có khả năng đáp ứng tiếng nói của người khác.

-Có sự trao đổi qua lại bằng lời nói hay dấu hiệu.

Đây là những kỹ năng mà trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ có thể có được, mặc dù chưa biết nói. Khi ngôn ngữ phát triển trẻ sẽ có được:

Khả năng thoả mãn các nhu cầu thông qua ngôn ngữ: xã hội , tình cảm và vật chất.

Khả năng diễn đạt các nghĩa thông qua cử chỉ điệu bộ, từ và kết hợp với các từ.

Khả năng trình bày rõ ràng nghĩa của lời nói thông qua sự chính xác về văn phạm.

Khả năng trình bày diễn cảm của lời nói.

Khả năng bắt chuyện và tiếp tục câu chuyện bằng cách trao đổi qua lại luân phiên. Khả năng này bao gồm cả kỹ năng lắng nghe, hiểu, phản ứng và chơi luân phiên.

Những điều này có vẻ phức tạp. Nhưng trẻ có thể thực hiện được nếu cha mẹ biết điều chỉnh ngôn ngữ của mình một cách vô tình hay hữu ý cho phù hợp với mức độ phát triển ngôn ngữ của trẻ, qua đó cho trẻ thấy rằng cố gắng để giao tiếp của trẻ là rất tốt, đáng khen.

Trẻ có khó khăn về giao tiếp hay ngôn ngữ gặp nhiều khó khăn học khi học kỹ năng giao tiếp, do đó ta phải thận trong khi tiếp cận với trẻ, phải nắm bắt một cách nhạy bén những gì trẻ đang làm và cái trẻ cần học tập. Đặc biệt, ta cần biết những trò chơi, hoạt động và tình huống có thể đông viên trẻ giao tiếp. Ta cũng cần xem xét việc trao đổi, lắng nghe, phản ứng có giúp ích gì cho việc học giao tiếp của trẻ không. Thực ra, kỹ thuật dạy trẻ giao tiếp là dựa trên cơ sở các phương pháp cha mẹ giao tiếp với trẻ. Phần lớn là những việc thông thường diễn ra hàng ngày.

    

Con tôi có thể học nói được không?

Phần lớn các trẻ, kể cả trẻ khuyết tật nặng đều có thể học nói.Trong trường hợp trẻ không thể nói được thì một hệ thống các cử chỉ điệu bộ hoặc dấu hiệu ngôn ngữ sẽ được dạy cho trẻ.

Nếu con của bạn còn bé, bạn sẽ có đủ thời gian để tìm hiểu về những cách sử dụng cử chỉ hay ra hiệu để giao tiếp thích hợp với con bạn. Những nguyên tắc chính trong việc tập cho trẻ khả năng giao tiếp là :

Càng sớm càng tốt, trẻ được khuyến khích lắng nghe, biết đến phiên mình , biết bắt chước giọng nói và điệu bộ của người khác. Trước khi biết nói bé cần được tập để biết dùng âm thanh, cử chỉ biểu lộ các nhu cầu của mình.

Khi trẻ bắt đầu biết phát âm, ta cần tiếp tục dạy sự luân phiên trong giao tiếp, dạy các cách sử dụng của ngôn ngữ, sự khác biệt của ngôn ngữ, nhiều từ khác nhau, dần dần giới thiệu văn phạm cơ bản.

Việc dạy ngôn ngữ cho trẻ xảy ra ở môi trường tự nhiên, sử dụng đồ dùng dạy học và các hoạt động gây hứng thú cho trẻ. Người dạy ( cha mẹ hay giáo viên) cần làm cho ngôn ngữ trở nên sống động, phù hợp, hấp dẫn để trẻ hứng thú tham gia.

Trước khi bạn bắt đầu.

Bạn cần có một cuốn sổ để ghi lại những thái độ, phản ứng và cả những âm thanh mà trẻ đã cố gắng bộc lộ để diễn đạt nhu cầu của mình, đây là những đánh giá cần thiết trước khi tiến hành kế hoạch dạy trẻ.

Chúng ta ghi chú và đánh giá về những phản ứng tự nhiên của trẻ đối với người khác và sự vật xung quanh, theo khả năng của trẻ chứ không phải việc yêu cầu trẻ làm đúng theo chỉ dẫn.

Với những đứa trẻ đang tập nói, hãy ghi lại tất cả sự cố gắng trong giao tiếp và ngữ cảnh trong suốt một ngày hoạt động của trẻ : Khi ăn, khi chơi, khi tiếp xúc với cha mẹ.

Với bảng đánh giá của bạn, bạn sẽ có những gợi ý về bắt đầu dạy từ đâu. Hãy luôn luôn nhớ bạn có thể cần phải làm việc hướng vào nhiều mục tiêu trong cùng một lúc. Do đó nên xem xét các bảng đánh giá để biết những gì trẻ có thể làm được trước khi bạn dạy trẻ.

Trong khi làm việc với bảng đánh giá trên, bạn hãy so sánh với bảng hướng dẫn về sự phát triển ngôn ngữ của trẻ bình thường, nhưng bạn không nên lo lắng hay bi quan, vì bạn nên biết rằng những gì con bạn có thể làm được, những gì con bạn cần phải tiếp tục học còn quan trọng hơn những gì mà một đứa trẻ trung bình làm được.

Dạy cái gì ?

Trẻ chậm nói có hai mức độ, một là chưa nói được một từ nào rõ nghĩa, hai là đã bập bẹ nói được một số từ đơn ( mama, mẹ, chacha, bố, ông, bà, cơm ..v.v) hay từ đôi ( đi chơi, ăn bánh…)

 

Đối với trẻ chưa nói được

Tuỳ thuộc vào mức độ mà con bạn đạt được trong bảng kiểm tra, bạn có thể chọn một hay nhiều mục tiêu dưới đây :

 

 Kỹ năng tham gia trò chơi:

Bé có thể tham gia vào “hội thoại” tốt trước khi bé có thể dùng từ ngữ. Để được như vậy, bé phải chú ý vào việc người khác làm, và chú ý vào trò chơi. Khi trẻ lớn lên, trẻ sẽ sử dụng kĩ năng chơi để khám phá những sự vật xung quanh và những thứ mà trẻ muốn giao tiếp.

Sự luân phiên:

Đàm thoại là một quá trình tương tác 2 chiều : lắng nghe và chờ đợi tham gia để nói. Thời kỳ bé thơ là một thời kỳ lý tưởng để bé bắt đầu học cách luân phiên với âm thanh hay hành động trong các trò chơi đơn giản. Trẻ lớn hơn nhưng chưa nói được cũng có thể được lợi ích to lớn trên qua thực hành sự luân phiên.

Bắt chước:

Trò chơi bắt chước góp phần to lớn trong việc học những âm thanh mới , từ những âm thanh này sẽ thành từ sau này.Phần lớn các em bé thích thú bắt chước, bé chỉ mới có vài ngày tuổi nhưng đã quan sát và bắt chước những biểu hiện trên gương mặt của mẹ. Hoạt động bắt chước không nên giới hạn là bắt chước âm thanh, hành động cũng có thể bắt chước được.

Sử dụng âm thanh và điệu bộ cho ngững mục đích khác nhau:

trẻ cần học để biết rằng những âm thanh và cử chỉ mà trẻ làm có thể ảnh hưởng đến hành vi của người xung quanh, điều này giúp trẻ kiểm soát được môi trường. Âm thanh và cử chỉ có thể được sử dụng để “ chào” hay ‘tạm biệt”, để đòi hỏi cácvật ngoài tầm tay của trẻ, đòi hỏi sự giúp đỡ, chia sẻ thông tin, để bỏ thức ăn, đồ chơi… mà trẻ không thích.

Sự hiểu biết: Trẻ chưa biết nói có thể hiểu những từ mô tả con người, đồ vật, hành động, hiện tượng chung quanh.

 

Đối với trẻ đã biết nói các từ đơn

   Những vấn đề mô tả ở phần trên cũng rất quan trọng cho trẻ đang học nói. ở đây trẻ đang học cách luân phiên với từ ngữ, hành động và âm thanh. Bắt chước là cách chủ yếu để học từ mới. Dần dần trẻ sẽ sử dụng từ ngữ nhiều hơn cử chỉ điệu bộ hay âm thanh để biểu lộ những nhu cầu xã hội, tình cảm hoặc vật chất.

Một số lĩnh vực khác cũng trở nên quan trọng trong giai đoạn này

 

Diễn tả các ý nghĩa khác nhau

   Trẻ không chỉ cần hiểu từ vựng. Chắc chắn chúng ta muốn trẻ học nhiều từ, nhưng chúng ta cần phải chắc chắn rằng trẻ có thể dùng những từ đó để nói về nhiều việc khác nhau. Trẻ có thể biết 50 từ, nhưng các từ này đều là những từ gọi tên như xe, ba, nhà, táo…thì trẻ không thể nói về các vật này là gì ? đang làm gì ? , trông như thế nào ? . Trẻ không có khả năng kết hợp các từ này thành một câu có ý nghĩa. Ta sẽ không có trong chương 3 danh sách các từ mà trẻ cần học.

Sử dụng văn phạm

Trẻ có thể giao tiếp ở một mức độ nào đó nhưng văn phạm chưa hòan chỉnh. Do đó chúng ta chưa quan tâm đến văn phạm cho đến khi trẻ có thể nói chuyện tốt theo hướng này. Nhưng nếu trẻ diễn đạt gần như người bình thường khác, và cần diễn tả những nghĩa phức tạp hơn thì trẻ cần được học về kĩ năng văn phạm.

 

Khởi đầu và tham gia hội thoại

Kỹ năng giao tiếp chín muồi khi có sự cân bằng giữa nói và phản ứng với những gì người khác nói. Trẻ biết luân phiên tốt là trẻ nắm được sự cân bằng mà không cần sự giúp đỡ đặc biệt. Nhưng đôi khi sự cân bằng không phát triển tự nhiên. Có trẻ nói nhiều về các vấn đề trẻ thích thú, nhưng không nghe người khác nói. Và có trẻ chỉ nói được khi người khác hỏi tới, rất ít khi bắt đầu câu chuyện. Hai loại trên đây không là cuộc hội thoại thực sự và có hiệu quả, và như thế đặt ra cho ta những vấn đề phải dạy cho trẻ.

 

Dạy như thế nào ?

       Nếu bản liệt kê những thứ cần dạy có thể làm nản lòng bạn, bạn sẽ thấy dễ chịu hơn khi biết rằng có nhiều kỹ năng cùng được dạy một lúc nếu như bạn biết mục đích dạy của bạn là gì.

Phần lớn dạy ngôn ngữ cần được tiến hành trong hoạt động hàng ngày, trong các tình huống tự nhiên như khi bạn đang chơi hoặc đang chăm sóc trẻ. ở một vài giai đoạn trong sự phát triển của trẻ bạn sẽ thấy cần thiết phải dành một số thời gian đặc biệt để bạn tập trung những hoạt động và mục đích cụ thể, nhưng với trẻ thì những giây phút này cũng giống như giờ chơi. Bí quyết nằm trong việc lập kế hoạch. Chính việc lập kế hoạch, chọn lựa mục tiêu và cân nhắc các kĩ thuật mà bạn đang dùng sẽ mất nhiều thời gian nhất. Nhiều phụ huynh phát hiện ra rằng việc dạy ngôn ngữ cho trẻ đem lại sự hào hứng và thích thú cho những công việc nhà và công việc chăm sóc.

 

   Mong đợi sự phản ứng từ trẻ

Đứa con của bạn học cách nhìn vào mặt của mẹ hay là trẻ ở độ tuổi mẫu giáo học sử dụng từ trong câu, băng biểu lộ của mình hãy cho trẻ thấy bạn luôn mong đợi trẻ phản ứng : Hãy cho trẻ thời gian, hãy đợi trẻ phản ứng trừ khi trẻ lơ đễnh.

Cho trẻ thời gian và cơ hội để trẻ bắt đầu câu chuyện. Nếu bạn luôn luôn nói, luôn khởi đầu thì trẻ sẽ không có cơ hội khám phá vai trò của chính mình trong quá trình hội thoại.

Việc bạn nói với trẻ rất quan trọng, nhưng hãy nói với mục đích là góp phần vào cuộc hội thoại 2 chiều, ngay cả khi trẻ phản ứng bằng cách nhìn hay lắng nghe. Những giây lát để xem trẻ phản ứng. Chờ đợi. Hãy cho trẻ thời gian. Mong đợi trẻ tham gia. Trẻ sẽ tham gia.

 

Nói những gì trẻ thích thú

Khi trẻ con bé, bạn có thể nói hết những gì ban muốn nói. Đối với cha mẹ có tính ít nói, họ cảm thấy khó khăn khi nói với con họ mà chúng không phản ứng. Hãy nói về việc mà bạn đang làm, đó là sự khởi đầu tốt. Sau đó chính bạn sẽ thấy thích thú khi nói chuyện với bé.

Khi con bạn bắt đầu tập trung vào vật và những chuyển động quanh trẻ, hãy để ý đến hướng mà trẻ nhìn và đồ chơi mà trẻ chọn.

Khi con bạn bắt đầu thích chơi và năng động hơn, các đề tài để nói với trẻ cũng

tăng lên.Việc này giúp cho bạn biết trẻ thích nói về cái gì. Trước khi trẻ nói, bạn cần giúp trẻ biết gọi tên các vật mà trẻ thích và đây là cách tuyệt vời để dạy từ cho trẻ. Đừng dừng lại ở việc dạy từ mà hãy nói đến chuyển động, hoạt động, màu sắc, âm thanh của sự vật.

 

Giúp trẻ hiếu động tập trung sự chú ý

   Một đứa trẻ thường có xu hướng chuyển sự chú ý từ vật này sang vật khác. Nếu bạn chỉ dựa vào việc theo dõi các hoạt động của trẻ thì sẽ khó tập trung sự chú ý của trẻ vào việc tìm hiểu nghĩa và cách dung từ mà trẻ cần phải học.Bạn muốn trẻ tập trung một cách thích thú vào những từ mà bạn dạy cho trẻ.

   Bạn có thể giải quyết những vấn đề này bằng cách sắp xếp thời gian mỗi ngày để chơi với trẻ. Trong giờ chơi với trẻ, bạn chỉ nên đưa ra một ít đồ chơi hoặc một ít hoạt động. Chọn lựa đồ chơi hoặc hoạt động nào mà bạn biết trẻ thích, nhưng cần tránh sự sao nhãng.Bạn có thể tránh điều này bằng cách giới thiệu nhiều cách chơi với cùng một đồ chơi. Như khi bạn muốn trẻ học từ “trái banh” bạn có thể ngồi ngoài vườn vơi một cái hộp banh nhiều màu, nhiều kích cỡ và bạn cố găng thảy, lăn tròn, ném, giấu tìm..trẻ sẽ chọn trái banh nào mà trẻ thích chơi và chơi như thế nào với trái banh, nhưng cùng lúc đó bạn hãy hướng sự chú ý của trẻ vào mục tiêu của bạn.

 

Tăng cường hội thoại tự nhiên

   Tránh đừng sử dụng “con giỏi quá”, “nói giỏi quá”. Không ai nói như thế với ta khi ta nói chuyện.Thay vào đó, bạn hãy cho trẻ biết là bạn hiểu hoặc chấp nhận những gì trẻ nói hoặc làm. Nếu con bạn tíu tít, hãy cười và làm tiếng động để đáp lại trẻ. Nếu trẻ đưa ra cho trẻ một món đồ chơi ( với cử chỉ giao tiếp )hãy chơi với món đồ chơi đó. Nếu trẻ hỏi một điều gì, hãy đưa cho trẻ nếu có thể được, hoặc là nếu không thể đưa cho trẻ , bạn hãy cho trẻ biết là bạn hiểu yêu cầu của trẻ mặc dù bạn chưa thể chiều ý trẻ được.

Tăng cường giao tiếp tự nhiên sẽ giúp trẻ hiểu được giá trị và hiệu quả của những nỗ lực của mình trong giao tiếp. Ngoài ra cũng giúp cho trẻ biết trẻ có thể mở rộng khả năng ngôn ngữ một cáhh tự nhiên.

Con:         Muốn banh.

Mẹ       :    Con muốn trái banh. Đây trái banh cho con.

Con:       Thảy banh.

Mẹ       :     Thảy banh lên. Nó đang bay lên.

Con:         Muốn banh! Muốn banh!

Mẹ       :       Rồi. Mẹ sẽ thảy banh cho con.

Chúng ta nên biết rằng :

Ngôn ngữ không chỉ bao gồm nói. Ngôn ngữ bao gồm cả nghe, hiểu, luân phiên, đôi khi là bắt đầu và tiếp tục

-Ngôn ngữ có thể dùng để đáp ứng những nhu cầu khác nhau. Trẻ cần phải học về cách sử dụng ngôn ngữ, cũng như các nghĩa cần phải diễn đạt.

-Dạy ngôn ngữ bao gồm cả nghe và nói. Luôn luôn cho trẻ thời gian để đáp lại. Cần đặt việc giảng dạy của bạn trên cơ sở những thích thú của trẻ. Bạn cần gây sự thích thú trong các hoạt động hàng ngày, hoặc trong những giờ chơi được thiết kế đặc biệt.

-Dùng chính những thành quả ngôn ngữ của trẻ để khuyến khích trẻ giao tiếp. Trước khi ắt đầu dạy hãy quan sát chi tiết những gì trẻ có thể làm. Bắt đầu dạy theo đúng trình độ của trẻ.

CvTl LÊ KHANH

TT. RỒNG VIỆT VŨNG TÀU