Bên cạnh những thuận lợi về sự phát triển của cơ thể và hệ thần kinh khiến cho trẻ có thể dễ dàng tiếp nhận những thông tin và kiến thức cần thiết cho việc bước vào nhà trường, trong lứa tuổi từ 4- 6 cái TÔI của trẻ đã được hình thành rõ nét.

Điều này khiến trẻ ý thức khá rõ về những “quyền lợi” và “thế mạnh” của mình. Vì thể trẻ dễ có những tình trạng như : Hiếu động – nghịch ngợm, nhõng nhẽo, nhút nhát.. Hay lại trở nên biếng ăn, kén ăn hoặc có nguy cơ béo phì.

 Vấn đề về Hành vi:

Thông thường, khi bước vào lứa tuổi từ 4 – 6 tuổi, trẻ có rất nhiều năng lượng vì chưa phải tập trung nhiều vào chuyện học tập, và các bộ phận cơ quan đang trên đà “liên tục phát triển”. Vì vậy, nhất là đối với các bé trai thì việc nghịch ngợm, leo trèo, chạy nhảy và cả phá phách nữa đều được xem là chuyện bình thường. Thế nhưng cũng có những trẻ thì sự năng động đó đã phát triển đến mức “ngoài tầm kiểm soát” của bố mẹ và cả với chính cháu bé. Đây là tình trạng mà ta gọi là hiếu động thái quá hay rối loạn vận động.

Vì thế chúng ta cần phân biệt hai tình trạng khác nhau của trẻ như sau :

Trẻ có tính khí năng động: Do trẻ có nhiều xung năng, cá tính hướng ngoại, nên thường xuyên chạy nhảy, chơi đùa nhưng vẫn có khả năng giao tiếp và có quan hệ tốt với người xung quanh. Trẻ có sự hiểu biết và có thể ngồi chơi một cách tập trung trong một số trò chơi ưa thích trên 15 phút. Đây là một tình trạng bình thường, chỉ cần có những tác động và cách ứng xử thích hợp giúp trẻ điều chỉnh một số hành vi quá đáng.

Sự hiếu động của trẻ nếu biết cách tác động sẽ giúp cho trẻ phát triển được nhiều kỹ năng tốt thông qua các trò chơi vận động. Chúng ta chỉ cần sắp xếp cho trẻ có một không gian thích hợp ( Là khu vực được phép chơi thoải mái trong nhà ) cùng với việc tập cho trẻ tham gia các hoạt động trong nhà như phụ giúp bố rửa xe, tưới cây, phụ mẹ dọn dẹp và chuẩn bị bữa ăn.. những điều đó giúp trẻ vừa có điều kiện “xả năng lượng” vừa nâng cao sự tự tin vào khả năng của mình.

Trẻ hiếu động – kém tập trung: Trẻ thường xuyên có tình trạng lăng xăng do không có khả năng tập trung vào một điều gì, dù cho đó chỉ là chuyện ngồi chơi 5, 10 phút và khả năng giao tiếp, hiểu biết rất kém và thường có tình trạng chậm nói. Chúng ta gọi đó là hội chứng Tăng động – giảm chú ý (Hay Hiếu động – kém chú ý –Attention-deficit hyperactivity disorder–ADHD).

Để phân biệt, ngoài những dấu hiệu như chậm nói, hay không có trí nhớ ngắn hạn, thường có những hành vi lập lại, thì một trẻ có hội chứng ADHD hầu như không thể ngồi yên trong bất cứ hoàn cảnh nào (ăn uống, vui chơi…) quá 5 phút. Trong khi đó thì trẻ hiếu động do tính khí có thể ngồi yên chơi một trò chơi hay chơi games một cách say mê từ 10 phút cho đến nửa giờ hoặc hơn thế ! Khi nghi ngờ hay thấy trẻ có những dấu hiệu của ADHD, phụ huynh cần đưa con đến các nhà chuyên môn về tâm lý để có những chẩn đoán chính xác về mức độ và các biện pháp can thiệp thích hợp.

Với trẻ có tình trạng ADHD thì cần có một sự chẩn đoán về tâm lý một cách kỹ lưỡng để xác định mức độ rối loạn kém tập trung của trẻ ở mức nào, việc chẩn đoán thông qua các bảng câu hỏi đánh giá, các test về phát triển và cả kinh nghiệm lâm sàng của các chuyên gia vì đây là một tình trạng rối nhiễu tâm lý rất dễ có những nhận định sai đưa đến các chẩn đoán lẫn lộn với Tình trạng Tự Kỷ và Tình trạng Chậm phát triển trí tuệ. ADHD có nhiều mức độ khác nhau, từ mức nhẹ, trung bình có khả năng điều chỉnh và học tập cho đến mức độ năng chỉ có khả năng được chăm sóc mà không thể tiếp nhận một kiến thức nào. Còn đối với trẻ hiểu động do tính cách thì chỉ cần áp dụng những biện pháp chăm sóc, giáo dục phù hợp là trẻ có thể giảm bớt lăng xăng để nâng cao khả năng học tập trong một quá trình học tập bình thường.

Có một định hướng không đúng trong việc can thiệp cho trẻ ADHD, đó là chú trọng vào việc làm giảm đi sự hiếu động của trẻ và cố gắng tập cho trẻ nói, như điều trị bằng một vài loại thuốc chống xung năng ( như ritalin, metadate, focalin, adderall …mà không nghĩ đến những tác dụng phụ có thể gây nghiện hay có thể bị trụy tim mạch ) hay buộc trẻ phải theo một chương trình tập luyện nghiêm khắc để không còn hiếu động nữa. Thực ra, trẻ có những hành vi lăng xăng rối loạn là do không có khả năng chú ý, vì thế trẻ dễ trở nên bối rối và phải chạy nhảy lung tung. Vì thế, để giảm tình trạng hiếu động của trẻ thì ta cần phải giúp và dạy trẻ gia tăng khả năng tập trung qua một số liệu pháp và trò chơi do các chuyên gia tâm lý giới thiệu, chứ không chú trọng vào việc buộc trẻ phải ngồi yên !

Trẻ lười biếng: Trái ngược với tình trạng hiếu động, đó là có những bé tỏ ra lười biếng trong mọi hoạt động. Có thể đó là do trẻ có sức khỏe kém, suy nhược dẫn đến những phản ứng chậm chạp lâu dần thành thói quen. Nhưng đa phần là do sự chăm sóc, cưng chiều hơi thái quá của những người mẹ hay ông/bà khiến cho trẻ hầu như không phải làm một điều gì ngay cả đến việc tự chăm sóc bản thân.

Điều này có thể chấp nhận nơi những trẻ dưới 3 tuổi, khi khả năng vận động tinh của trẻ chưa thuần thục, khiến trẻ dễ gây đổ vỡ hoặc vụng về. Nhưng với trẻ 5 tuổi bình thường, thì trẻ đã hoàn thiện về các chức năng vận động. Vì thế, người lớn phải tập cho bé biết tự ăn, tự làm vệ sinh cá nhân và luôn khuyến khích trẻ tham gia những hoạt động chung với các thành viên khác trong gia đình và có thể làm một số công việc nhẹ nhàng phụ giúp bố mẹ.

Việc cưng chiều trẻ, ngay cả với những gia đình khá giả để trẻ không phải làm một việc gì khác ngoài việc vui chơi và học tập là một điều không nên, vì điều đó là mầm mống cho những thái độ và những hành vi không thích nghi với các môi trường bên ngoài mà cụ thể là nhà trường tiểu học. Qua đó, bé sẽ trở nên lười biếng và ích kỷ , không biết tham gia các hoạt động chung với mọi người chung quanh và sẽ có những khó khăn trong việc giao tiếp, ứng xử với bạn bè khi vào lớp Một.

Có thể, ban đầu sự lười biếng đó chỉ đơn giản là việc thức dậy trễ, làm biếng đánh răng, rửa mặt, tắm rửa… dần dần sẽ đi đến việc làm biếng gấp màn, chăn gối và quần áo cá nhân. Từ đó, trẻ sẽ tỏ ra lười biếng trong việc xếp dọn đồ chơi, đồ dùng cá nhân trong phòng … Từng bước một, nếu không có biện pháp tác động và can thiệp kịp thời, thì mức độ lười biếng của trẻ ngày càng tăng cho đến khi bố mẹ, người thân cảm thấy không còn chịu đựng nổi nữa, thì lúc đó việc can thiệp tác động để điều chỉnh sẽ là một điều hết sức khó khăn, và có thể gây ra những tổn thương về mặt tâm lý, hay tạo ra những trở ngại trong các mối quan hệ tại gia đình rất khó thay đổi sau này khi trẻ lớn hơn.

Vấn đề về ứng xử :

Có những trẻ nếu không hiếu động, nghịch ngợm thì lại trở nên nhõng nhẽo, đòi hỏi sự chăm sóc quá mức cần thiết và luôn mong muốn mọi người phải làm theo, phải chấp nhận những đòi hỏi của bản thân, điều đó khiến cho khả năng ứng xử của trẻ sẽ trở nên kém cỏi và thụ động… Đa phần các vấn đề về thái độ là rơi vào các bé gái.

Trẻ nhõng nhẽo: Đối với một đứa trẻ nhút nhát, thì chúng ta có thể cho đó là một mặt của tính cách rụt rè, thụ động và hướng nội. Điều đó đồng nghĩa với việc cải thiện tình trạng nhút nhát cho trẻ không phải là một điều đơn giản. Nhưng với trẻ nhõng nhẽo thì có thể nói là do sự “tập luyện” của bố mẹ và đôi khi có sự hỗ trợ khá đắc lực của ông bà. Trong trường hợp này thì để làm giảm đi sự nhõng nhẽo của trẻ là một điều cực kỳ khó khăn !

Tre nhõng nhẽo trong một chừng mực nào đó lại có vẻ dễ thương, nhất là với các bé gái xinh xắn thì chút nhõng nhẽo sẽ làm cho các em tạo được sự quan tâm nhiều hơn, và đó cũng được xem là một thế mạnh của bé. Thế nhưng, từ sự dễ thương để đi đến thói đành hanh và nhất là sự xa lánh của bè bạn, kể cả các anh chị trong nhà vì sự quá đáng của mình chỉ là một bước nhỏ.

Với các cô gái tuổi dậy thì hay cả ở những phụ nữ đã trưởng thành thì đó là sự nhõng nhẽo có kiểm soát, đôi khi đó là sự tính toán, thậm chí đó là cả một nghệ thuật khiến các đấng mày râu điêu đứng một cách ‘tự nguyện” ! Nhưng còn với các bé gái và cả các bé trai trong độ tuổi từ 3 – 5 tuổi, thì lại là một tình trạng nhõng nhẽo không kiểm soát, không kìm chế được. Các bé luôn ở trong tình trạng được voi đòi tiên, được một muốn hai … điều đó thường dẫn đến hậu quả là sẽ đi đến một cuộc “chiến tranh” giữa bé và người lớn mà đa phần chiến thắng lại thuộc về các …bé !

Vì vậy, từ khi trẻ bước vào lứa tuổi từ 3 – 5 tuổi thì việc đặt ra những mức độ để hạn chế các nhu cầu không cần thiết của trẻ là một điều cực kỳ quan trọng. Nói cách khác, trong một số lĩnh vực một mặt chúng ta để cho bé tự giác trong các hoạt động cá nhân để hình thành sự tự tin vào bản thân qua việc tôn trọng những thái độ và quyết định của trẻ (nhưng chỉ trong một số vấn đề như chuyện chọn món ăn, thức uống, chọn quần áo để mặc đi chơi … ) mặt khác thì cần phải đặt ra những hạn chế trong việc đòi hỏi người lớn chiều theo ý mình, mua sắm những món đồ chơi, đồ dùng phí phạm.

Ví dụ như chúng ta cho bé đi vào siêu thị hay nhà sách, thì quyền lợi mà trẻ được hưởng có thể là việc tự do chọn cho mình một món đồ chơi ưa thích hay cuốn sách hấp dẫn với trẻ. Nhưng sự giới hạn ở đây là chỉ được phép chọn từ 1 – 2 món đồ chơi hay cuốn sách ưa thích mà thôi. Trẻ sẽ mè nheo đòi thêm một vài món hay một vài cuốn sách nữa. Nếu chúng ta nghĩ rằng việc mua thêm những thứ đó không “ảnh hưởng gì đến nền hòa bình thế giới” là chúng ta đã bắt đầu tạo tiền đề cho một chuỗi các đòi hỏi khác cho đến một lúc nào đó thì dù có là ai đi chăng nữa cũng không thể đáp ứng nổi.

Đôi khi chúng ta nghĩ rằng, đó chỉ là những “chuyện nhỏ” không đáng gì, vì trẻ cũng còn nhỏ nên có chiều nó một chút cũng không sao. Quả thật, đó là những chuyện nhỏ như con thỏ, nhưng đó chính là những viên gạch xây nên những tòa nhà vững chắc cho những tật xấu như tính ích kỷ, chỉ biết đến quyền lợi của bản thân, sự tham lam và thói “chơi cha” người khác mà có thể vì những tính cách như vậy, khi lớn lên trẻ sẽ gặp rất nhiều những khó khăn trong cuộc sống vì không thể tạo được sự tôn trọng và hòa hợp với những người chung quanh.

Vì thế, đây là giai đoạn đặt nền tảng cho những phẩm chất tốt đẹp trong lĩnh vực ứng xử sẽ giúp cho trẻ không chỉ đạt được những kết quả tốt trong việc học mà còn là những khởi đầu thành công cho việc bước chân vào cuộc đời sau này.

Trẻ ích kỷ : Với trẻ dưới 3 tuổi thì vấn đề ích kỷ chưa cần phải đặt ra, hay đúng hơn thái độ chỉ biết có bản thân lúc đó được gọi là Ái kỷ (yêu bản thân mình) chứ không phải là ích kỷ (Chỉ biết sự tiện ích, quyền lợi cho bản thân mình).

Trẻ dưới 3 tuổi phần lớn đều có tính ái kỷ, và đó là điều bình thường. Chính sự biết yêu bản thân mình là một điều tiên quyết trong việc dẫn đến lòng tự trọng, biết bảo vệ mình trước những tác động từ bên ngoài. Vì lúc đó, trẻ chưa xác định được Cái Tôi, sự phân biệt giữa những điều thuộc về người khác ( kể cả cha mẹ ) và những điều thuộc về mình chưa rõ ràng, khiến cho trẻ sẽ có thái độ : “cái gì trong tay ta là của ta !” Đó không phải là sự chiếm hữu, vì chúng ta có thể đổi cho trẻ một món đồ khác có hình dáng hay công dụng tương tự mà trẻ vẫn chấp nhận.

Nhưng với trẻ 5- 6 tuổi thì các em đã phân biệt được cái Tôi, đã nhận biết được “quyền sở hữu” đã muốn có những “tài sản riêng” và nếu không được rèn tập cho biết những giới hạn, thì trẻ có thể trở thành ích kỷ, chỉ biết đến những điều tốt, điều lợi cho bản thân mà không nghĩ đến những người chung quanh. Đây là một tính chất khó phát hiện trong giai đoạn đầu, thường thì chỉ đến khi trẻ bộc lộ một cách khá rõ ràng thì lúc đó gia đình mới biết, nhưng biết cũng chỉ là để mong chờ những biện pháp giáo dục từ bên ngoài, để có thể làm thay đổi một thái độ có khi đã ăn sâu trong trẻ.

Vì thế, một mặt ta khuyến khích trẻ biết quý trọng giá trị bản thân, đây là một trong những giá trị tinh thần quan trọng. Mặt khác, cần phải để ý để tránh cho trẻ tập nhiễm thói quen ích kỷ. Vì khi đã “nhiễm” tính chất này thì rất khó bỏ. Điều nguy hiểm là đôi khi chính phụ huynh cũng có những thái độ ích kỷ trong cuộc sống, và cho đó là sự “khôn ngoan” biết “ăn người” và chính phu huynh lại tập cho trẻ thói quen biết và thích lợi dụng người khác, luôn tìm cách chơi “trên cơ” và chỉ biết bảo vệ quyền lợi cho bản thân và gia đình mình, bất chấp là điều đó có thể gây thiệt hại cho những người xung quanh.

Chúng ta nên biết rằng, thói ích kỷ sẽ làm cho đứa trẻ bị coi thường và bị tập thể bạn bè xa lánh. Với người lớn, đôi khi bằng vị trí và sự giàu có, mặc dù sống rất ích kỷ những vẫn còn có được một số các mối quan hệ trong xã hội, nhưng thực ra đó chỉ là những sự “rình rập” nhau, hay chỉ mang tính xã giao chứ khó kiếm được những người bạn tốt hay cộng sự trung thành. Nhưng với trẻ thì khi sớm bộc lộ tính ích kỷ, trước sau gì cũng sẽ bị cô lập với bạn bè, vì chắc là ít trẻ nào lại thích chơi với một người bạn ích kỷ. Đó là một nguy cơ lớn có thể dẫn đến những tổn thương về tâm lý cho trẻ. Vì một trong những điều làm cho cả trẻ lẫn người lớn lo lắng nhất, chính là sự tẩy chay hay bị cô lập với tập thể, với những người xung quanh.

Cv.Tl Lê Khanh