Những tháng ngày đại dịch đã đưa chúng ta vào nỗi bất an thường trực về một tương lai bất định ở nhiều mặt, từ sức khỏe cá nhân đến kinh tế thế giới, từ hoạt động hàng ngày đến kế hoạch tương lai. Sự bất an trong tâm của mỗi người đến từ cảm nhận về sự bất tri của chúng ta đối với những diễn biến đang hiện diện xung quanh.
Thay vì là một thế giới với những quy luật ổn định và mỗi người với những sinh hoạt ổn định, trong những ngày qua chúng ta lại bị ném vào một thế giới bất định. Một con virus có thể tiềm ẩn trong mọi người xung quanh, không có một triệu chứng nào rõ ràng. Những phương pháp chữa trị hay can thiệp chưa được nghiên cứu kỹ càng đem lại những kết quả không nhất quán.
Bản chất của con người luôn khao khát sự ổn định. Chính sự bất định đã khiến chúng ta có cảm thấy bất tri, và ý thức về việc bất tri này đã khiến chúng ta phải đối diện thường trực với nỗi bất an. Sợ hãi về sự bất định khiến chúng ta căng thẳng, lo âu, bất lực, và thậm chí có thể cả cảm xúc kiệt quệ về tinh thần.
Khả năng chịu đựng sự bất định của cuộc sống trong mỗi người chúng ta đều khác nhau. Có người tìm được niềm vui, thậm chí năng lượng trong sự phiêu lưu, với những biến cố và con người mới mỗi phút giây. Trong khi cũng có những người chỉ tìm được niềm vui khi mỗi ngày làm việc về nhà gặp lại những khuôn mặt thân quen quanh bàn cơm chiều.
Tuy nhiên, mỗi người đều có sự giới hạn chịu đựng sự bất định này. Đại dịch đưa chúng ta vào tình thế oái ăm, dù là kẻ phiêu lưu hay người của gia đình. Kẻ phiêu lưu bị giam hãm ở nhà với những nề nếp nhàm chán còn người của gia đình thì phải đối đầu với các xáo trộn về thói quen ăn, học, làm trong thời gian cách ly.
Vì sao chúng ta lại bất an khổ sở khi đối diện với sự bất định và cảm giác bất định đến từ đâu? Lý thuyết về tương quan giữa sự căng thẳng, khung nhận thức (cognitive schema), và sự bất định của Giáo sư Merle H. Mishel thuộc Đại học North Carolina về bệnh nhân ung thư có thể cho chúng ta hiểu rõ hơn về cơ chế bộ ba bất định-bất tri-bất an này.
Trong Tâm lý học và Khoa học về Nhận thức, “khung nhận thức” là một hệ thống suy nghĩ và hành vi cá nhân có chức năng hệ thống hóa, thông hiểu thông tin tiếp nhận cũng như quan hệ giữa những thông tin này. GS Mishel cho rằng sự bất định xảy ra khi một khung nhận thức vốn sẵn có của một cá nhân đã không thích ứng được với hoàn cảnh mới, biểu hiện qua việc nó không thể giải thích hay tiên đoán được những thông tin có liên quan đến biến cố.
Sự bất định này sẽ dẫn đến những căng thẳng tâm lý nếu những phản ứng thích nghi của khung nhận thức sẵn có không thể giải thích sự bất định một cách hiệu quả hay quản lý tốt những cảm xúc tiêu cực. Nếu khung nhận thức cũ không thể tự điều chỉnh và hệ thống hóa được các thông tin liên quan đến biến cố, sự bất an sẽ phát sinh.
Nếu khi điều trị về thể chất chúng ta thường vẫn có những phương pháp sơ cứu và tự bảo vệ sức khỏe trước khi giao trách nhiệm vào tay bác sỹ và y tá thì tương tự, về tâm lý chúng ta cũng cần những kiến thức về cơ chế của những cảm xúc – từ bất an đến giận dữ, những rối loạn từ căng thẳng đến trầm cảm – để tự sơ cứu và bảo vệ sức khỏe tinh thần của chính mình.
Trong thời điểm này, những phương pháp phòng vệ và bảo đảm sức khỏe tinh thần lại càng cấp thiết.
Bất an là nguồn cơn của nhiều cảm xúc tiêu cực khác
Như trong lời kinh Bình An (Serenity Prayer) của nhà thần học Reinhold Niebuhr, “Xin thượng đế cho con sự bình an để chấp nhận những gì con không thể thay đổi, can đảm để thay đổi những gì con có thể thay đổi, và trí tuệ để phân biệt chúng”, hơn bao giờ hết chúng ta cần trí tuệ để phân biệt những gì có thể kiểm soát và thay đổi với tình hình sau đại dịch này.
Điều đầu tiên chúng ta cần làm là giới hạn việc đắm chìm trong biển tin tức về đại dịch, mà trong đó không ít những tin giả được tung ra bởi những lực lượng muốn lợi dụng biến cố này để triệt hạ lẫn nhau. Điều này cần thực hiện không chỉ trong lúc cách ly mà còn ngay cả sau giai đoạn này.
Nếu có thể, chúng ta giới hạn việc đọc tin tức về đại dịch chỉ vào những giờ nhất định trong ngày khi còn hưng phấn và tỉnh táo với năng lượng bản thân ở mức cao nhất.
Chúng ta cũng nên chỉ chọn một số nguồn tin đáng tin cậy, nên chọn những nguồn nhiều chiều nhưng vẫn phải bảo đảm độ khách quan và trung thực, và khi đọc chúng ta cũng cần phân biệt giữa dữ kiện và quan điểm.
Càng nhiều thông tin, khung nhận thức của chúng ta càng phải chịu gánh nặng (cognitive load) để xử lý và hệ thống chúng. Vì vậy, việc giới hạn và tuyển chọn thông tin giúp chúng ta tránh được tình trạng bất tri, hoang mang trước các nguồn thông tin hỗn độn.
Việc duy trì lẫn sắp xếp lại một quy trình sinh hoạt trong ngày sau giai đoạn cách ly cũng rất quan trọng, không chỉ cho chúng ta mà cả người thân.
Chẳng hạn, tuy những hoạt động và công việc ở sở nay phải đem về nhà trong một khung cảnh và nhân sự khác biệt, việc sắp xếp lại công việc ở sở, ở nhà, ở trường vào một thông lệ lẫn quy trình dù mới sau mùa cách ly giúp chúng ta tránh khỏi cảm thức bất định.
Điều này cũng áp dụng cho nề nếp sinh hoạt nghỉ ngơi của gia đình. Một nề nếp ổn định sẽ giúp chúng ta giảm bớt sự lo lắng vì những bất định của thế giới ngoài kia đang trải qua mùa dịch.
Dù nỗi bất an đã hiện diện hay sẽ phát khởi, chúng ta vẫn có nhiều phương tiện để hóa giải những cảm xúc tiêu cực này. Không cần phải đi vào chi tiết, chúng ta cũng đều ý thức rằng nỗi bất an vẫn là nguồn gốc của nhiều cảm xúc tiêu cực khác.
Khi bất an, chúng ta dễ tức giận với hành động của gia đình hay đồng nghiệp, cũng như dễ sầu não bi quan với những nghịch cảnh thách thức. Và khi sự bất an đi đến mức vượt sự chịu đựng dù chỉ là tiềm thức, nếu không ngã quỵ thì chúng ta lại chạy trốn vào mua sắm (shopaholic), nghiện ngập (alcoholic), làm việc điên cuồng (workaholic)…
Trong quy trình hóa giải cảm xúc tiêu cực, ít khi chúng ta ý thức được rằng chỉ cần ngồi yên, lặng lẽ quan sát những biểu hiện cảm xúc (emotion) thông qua cảm giác (sensation) và không “đổ dầu thêm lửa”.
Khi không tiếp tục suy nghĩ hay bị cuốn theo những suy nghĩ tiêu cực thì những cảm xúc tiêu cực này cũng sẽ qua đi, và nhanh hơn cả khi chúng ta không can đảm đối diện chúng.
Hãy ngồi xuống, thư giãn tâm thân, lặng lẽ theo dõi những biến chuyển của cảm xúc và cảm giác một cách khách quan và trung thực.
Trong tâm lý, ai cũng biết cảm xúc là gì ( không biết hỏi thầy Google ) , và hầu hết các biện pháp tư vấn hay trị liệu Tâm lý đều dựa vào yếu tố cảm xúc để tác động, nói cách khác là tìm cách chuyển hóa những cảm xúc xấu ( âm tính /tiêu cực) thành những cảm xúc tốt ( dương tính/tích cực..) . Trong giáo dục cũng thế, việc xây dựng cho trẻ sự tự tin, nắm bắt được nhiều kỹ năng sống và có khả năng thích nghi tốt với môi trường đó là mục tiêu của một nền Giáo dục Nhân bản, thông qua những biện pháp tác động dựa trên các giá trị sống với các kỹ thuật hay phương pháp khác nhau.
Cảm xúc đúng là có một vai trò quan trọng trong cuộc sống, vì thế người ta đã đề cao trí thông minh cảm xúc ( EQ ) hơn cả trí thông minh kiến thức ( IQ ). Với những ai quan tâm đến lĩnh vực giáo dục đặc biệt đều hiểu rằng việc phát triển những giá trị cảm xúc cho trẻ đặc biệt là điều cần thiết và quan trọng. Tuy nhiên, đối với một số kỹ thuật can thiệp ( gọi là phương pháp hay chiến lược ) thì người ta lại chú ý đến các biện pháp áp dụng theo những trình tự, khuôn khổ nhất định . Với quan điểm duy lý thì họ cho rằng, Kỹ thuật là quan trọng, đã áp dụng ABA là phải “chính hiệu” ABA, đã dùng RDI thì phải được đào tạo bài bản, có bằng cấp về RDI ! Điều này về phương diện học thuật là hoàn toàn đúng. Học phải ra học chứ không nói chơi được ! Thế nhưng, về hiệu quả tác động thì lại khác, vẩn phải tạo ra những cảm xúc tích cực trong tiến trình can thiệp mới có thể đem lại hiệu quả. Các Bác sĩ trong can thiệp lâm sàng Y học cũng phải thừa nhận, ngoài thuốc men, mổ xẻ thì cái cảm xúc hay cái tâm lý tích cực, tin tưởng vào thầy thuốc chiếm đến 50% kết quả đạt được. Thậm chí, nếu có sự tin tưởng cao thì một liều thuốc vờ ( Giả dược – Placebo ) cũng có hiệu quả giống như một liều thuốc thật !
Vai trò tâm lý trong y học thực chứng cũng có giá trị như một phác đồ điều trị, thì tại sao những yếu tố tâm lý trong giáo dục đặc biệt lại có thể xem thường ? Bởi vì khác với các nguyên tắc và chiến lược can thiệp mà A thì phải là A và đều có thể lượng giá. Còn Tâm lý hay nói gọn hơn là cảm xúc trong việc can thiệp thì lại không cân đo, đong đếm được. Ai cũng đồng thanh hô lên : Cái tâm của người giáo viên là quan trọng – bố mẹ khi đi tìm người can thiệp cho con cũng chỉ mong tìm được người dạy có tâm. Giáo viên cũng “nghĩ rằng mình phải là người có tâm” – Nhưng thực sự kiếm được người có tâm có khi còn khó hơn tìm ra người có tầm !
Nhà Tâm lý Carl Rogers với quan điểm trị liệu nổi tiếng : Thân chủ trọng tâm ( Client- Centered Therapy ) từ những năm 1951 đã cho thấy việc tôn trọng từ thân chủ đến bản thân mình là điều quan trọng như thế nào, quan điểm của ông đã đem lại một cuộc cách mạng trong ngành Tâm lý trị liệu vì sụ coi trọng những giá trị nội tại. Cũng thế, với ngành Giáo dục đặc biệt , thì một trong những nguyên lý quan trọng của việc can thiệp cho trẻ đặc biệt đã được phương pháp Son Rise xem là chủ đạo, đó là chấp nhận và tôn trọng ngay cả các hành vi bất thường của trẻ và phải biết bắt nhịp được các cảm xúc của trẻ . Chỉ khi nào chúng ta có thể “đi vào” đứa trẻ thì chúng ta mới có thể giúp được nó, chúng ta không nên bắt ép hay dụ dỗ đứa trẻ phải “đi ra” với chúng ta cho dù nó không thích ! Tuy nhiên, nên nhớ Son Rise chỉ là cái cửa, hay là một trong những chìa khóa để bước vào bên trong đứa trẻ, chứ không phải là một hệ thống can thiệp hoàn chỉnh, càng không phải là một liệu pháp thần kỳ để phải mua với giá hàng ngàn dollars cho vài buổi nói chuyện! Ngoài ra Nếu chúng ta bước vào được bên trong đứa trẻ, mà không có các công cụ của ABA, của TEACCH, của FloorTime hay gì gì đó hỗ trợ cùng các hoạt động giáo dục cụ thể có định hướng… thì sẽ có lúc chúng ta lủi thủi đi ra mà không biết tại sao !
Chính cái chuyện “ đi ra – đi vào” này đã đem đến những tranh luận ( có khi nảy lửa ) giữa các trường phái trị liệu trẻ đặc biệt. Có nhiều phương pháp lấy nguyên lý “ thoát khỏi tự kỷ” làm mục tiêu chủ đạo mà điều này lại thuyết phục được vô số các bà mẹ vốn rất giàu cảm xúc – Phải rồi, Tự kỷ là kinh khủng lắm, không thể có tương lai và bằng mọi giá phải “trị liệu” bằng những phương pháp từ khoa học đến phi khoa học – Thế là đè thằng nhỏ ra cạo gió, là châm cứu, là uống thuốc VNK, là bắt thở Oxy cao áp, buộc phải ăn uống theo các thực phảm sinh học các kiểu rồi can thiệp liên tục từ sáng đến tối từ thứ hai cho đến chủ nhật!…, nó khóc la …nó hoảng hốt, nó bùng nổ ..nó mệt mỏi, chán chường ? Kệ xừ nó, miễn là nó hết tự kỷ là được. Khổ một cái lại không hết ! chỉ hết tiền và hết luôn..niềm tin mới bỏ xừ !
Lòng mẹ thương con là bao la, khi thấy đứa con ngơ ngác, không biết chơi với bạn, không biết kêu lên một tiếng Mẹ ơi, lòng bà tan nát ! và vì thế thì phải vái tứ phương thôi, phải “đi ra” tìm đủ cách để chạy chữa cho con, mà bà lại quên mất chuyện cần “ đi vào” để tìm lại chính mình trong nội tâm, tìm lại chính đứa con yêu quý trong chính nó, với những cảm xúc đích thực , mà ngay từ nhỏ có khi bà đã vô tình xóa sổ qua việc không biết xây dựng quan hệ mẹ con một cách đầy đủ – gắn bó !
Sao lạ vậy ? Tôi đã yêu thương nó hết mực, đã chiều chuộng nó đủ điều, đã tốn kém vì nó biết bao nhiêu, thậm chí là phải đi học không biết bao nhiêu giáo trình, bao nhiêu kỹ thuật với bao chuyên gia đầu ngành để giúp con tập nói… Vậy mà nó vẫn nỡ lòng không thèm ngó vào mặt tôi một cái, không thèm trả lời tôi một tiếng ! Đau ! Bà không ngờ chính tình yêu thương và sự nuông chiều sai cách đó đã tạo ra vô số cảm xúc âm tính nơi bà để bà chuyển giao gần như trọn vẹn cho đứa trẻ những điểu lo lắng căng thẳng một cách vô thức ! Bà vật vã, đau khổ, không còn nước mắt để khóc …. Bà hốt hoảng, hoang mang, lo lắng đi tìm các chuyên gia, các cô giáo có tâm để giúp con bà…. Bà mang cả một trời lo âu trong lòng mà lại mong muốn cho con mình sinh động và vui tươi ? Bà lo lắng ngay cả khi nó cười bởi vì nó cười không đúng lúc và cũng không hiểu tại sao nó cười , trong khi bà muốn nó phải biết cúi đầu xin lỗi cơ vì đang dạy nó lễ phép mà!
Các cô giáo cũng thế, có những cô có thể “ đi vào” đứa trẻ dễ dàng, bởi chính các cô cũng là một đứa trẻ khi chơi với học sinh bằng một tâm thế “yêu thương và sòng phẳng” không “giả vờ hay lên gân” cũng không “nói vậy mà không phải vậy” ! Cô “quyến rũ” và “chinh phục” đứa trẻ bằng niềm vui trong tâm hồn của chính mình vì chơi với trẻ là một nỗi hân hoan mà cô luôn khao khát! Nhưng tiếc thay, cũng có những Giáo viên, đã trang bị tận răng bằng những tờ giấy chứng nhận các kiểu, tốt nghiệp loại ưu về Tâm lý và Giáo dục, lại tìm mọi cách, bằng mọi kỹ thuật “cao cấp” để tác động nhằm thay đổi đứa trẻ và cho thế là đủ ! cô vẫn tự nhận mình rất có Tâm (đưa lên FB đàng hoàng) – để có thể lôi bằng được đứa trẻ phải “đi ra” khỏi khung trời tự kỷ của nó. Đến khi đứa trẻ nói được, đi học “hòa nhập” được là cô đã thành công mỹ mãn. Trung tâm và gia đình làm một cái lễ tốt nghiệp hoành tráng, tiễn chân em giã từ sự nghiệp chuyên biệt, để bước vào nhà trường phổ thông ! Rõ ràng là em đã “ tiến bộ” rất nhiều qua các kiểu “trị liệu”trong một thời gian dài “gian khổ” cho cả cô lần trò ! Nhưng em có leo lên được các bậc thang đánh giá, để “ trở lại” cuộc sống của một đứa trẻ bình thường hay chưa? – Hay, vẫn còn nguyên cái vẻ ngáo ngơ , lạc lõng của một thiên thần nơi chốn trần gian đầy gian dối! Rồi đến khi em buộc miệng “nói thẳng, nói thật” những cảm xúc của mình trong một hoàn cảnh giao tiếp xã hội nào đó, thay vì biết nói dối kiểu xã giao – thì em vẫn chỉ là một “đứa tự kỷ” đáng thương ! Em không hề có được sự “Tôn trọng” từ những người chưa biết tôn trọng chính mình và tôn trọng người khác ( đầy ngoài đường )!
Người ta giải ngố về Tự kỷ bằng những dấu hiệu “nhận dạng”sàng lọc – đánh giá – Nhưng để làm gì ? Để biết đó là một “đứa tự kỷ chính hiệu ? và phải “điều trị” cho “tiệt nọc” chăng ? – đưa vào trường chuyên biệt ? cũng tương tự như một bệnh nhân nghi ngờ nhiễm Virus Covid 19 phải cách ly xã hội hay sao? – Nhưng trẻ Tự kỷ không chỉ phải cách ly trong 14 ngày, mà có khi cả một cuộc đời Bởi Tự kỷ đâu phải là một căn bệnh, bị lây nhiễm bởi virus hay bị tác động bởi những sự bỏ bê của gia đình, mà nó là một phong cách, một tình trạng ở bên trong đứa trẻ , những bộc lộ ra bên ngoài chỉ là một phản ứng với những tác động không phù hợp đến với con – con có cái nhìn khác, cái hiểu khác và cả cái sở thích cũng khác biệt ! Nhưng có khi chính vì sự nhận dạng và dán nhãn đó đã khiến cho các bà mẹ kinh hoàng ! và phải tìm mọi cách chữa trị – thuốc men các kiểu vì bà và cả xã hội không chấp nhận cái bên trong của con ! Trong khi vẫn có những đứa con khác, chả có tí ti gì “Tự kỷ” nhưng khoảng cách tình cảm giữa trẻ và gia đình là …mênh mông ! Ngược lại có những trẻ Tự kỷ không ngôn ngữ, không biết xã giao , ngáo ngơ giữa dòng đời, nhưng lại thấu cảm những cảm xúc nơi mẹ mình một cách tuyệt vời và luôn là một đứa con ngoan hiền chỉ mỗi cái tội hơi… ngố ngố!
Chúng ta hãy thấu hiểu trẻ tự kỷ không phải bằng các dấu hiệu nhận dạng, bằng các logo thần thánh , mà bằng sự tôn trọng chân thành với những cảm xúc tích cực của mình khi đến với các em, bằng sự tôn trọng ngay cả những hành vi và sự lo lắng căng thẳng của các em ! Có như thế, chúng ta mới “xâm nhập” được vào “vùng phát triển gần” của trẻ , và bằng những cảm xúc tích cực đó, chúng ta sẽ khiến trẻ biết chơi , vui cười và hạnh phúc dù trẻ vẫn là một đứa tự kỷ – Tại sao “ khi tôi có thể chấp nhận được một người khác, thì đó là một phần thưởng lớn lao” ( Carl Rogers ) Trong khi “người khác” ở đây lại chính là một đứa trẻ đáng yêu ? tại sao lại không thể được chấp nhận ? Chấp nhận ở đây không phải là mặc kệ nó, muốn làm gì thì làm. Trẻ vẫn cần được hướng dẫn, quan tâm và chăm sóc như mọi đứa trẻ bình thường khác – Và chúng ta đừng quá lo về cái dáng đi nghiêng ngả, vì cái thói rập khuôn, hay vì sự khó khăn trong việc tìm đủ cách để nhồi vào đầu trẻ những kiến thức xã hội, biết đọc, biết viết, biết tính toán, biết dạ thưa..để rồi còn phải hướng nghiệp các kiểu – “ đường xa nghĩ nỗi sau này mà kinh!
Kệ nó đi, cùng đích của cuộc đời là niềm vui mà – Hãy thôi lo lắng mà hãy vui cùng con trẻ, chơi cùng con để làm bạn với con” làm cho trẻ vui thì nó cũng sẽ làm cho mình vui ! Và nếu mình giúp trẻ một cách vui vẻ thì trẻ cũng sẽ trở nên thoải mái thôi ! Hãy giúp cho mẹ con trở thành “đôi bạn cùng tiến” – Không phải tiến đến ngôi trường Tiểu Học để thành một học sinh tiên tiến, mà là tiến vào một vùng trời mơ ước – nơi chỉ có những giá trị của yêu thương, của chân thành và chấp nhận để trở nên một CON NGƯỜI được là CHÍNH MÌNH!
Khi nói về tầm ảnh hưởng của môi trường sống lên tính cách nhận thức của đứa trẻ – Chợt thấy rằng hầu như bất cứ trẻ nào sinh ra đều có chung các yếu tố phát triển như nhau , có thể nhanh hay chậm tùy vào sức khỏe và năng lực trí tuệ của trẻ – Còn trong quá trình nuôi dưỡng, khi đứa trẻ tiếp nhận sự chăm sóc từ việc bú mẹ, được lớn lên trong vòng tay yêu thương của bố mẹ, trẻ sẽ bắt đầu có những thái độ và nhận thức khác nhau để rồi có những biểu hiện cá biệt trong tiến trình giao tiếp với xã hội trong từng môi trường khác nhau như Tây và Ta .
Có lẽ ai cũng thấy, trẻ em VN nói chung và sau đó là thanh thiếu niên VN, đa phần đều có tính thụ động, có phần ích kỷ, ỷ lại và không kém phần thiếu tự tin, thiếu tính khám phá và sáng tạo. Hơn thế nữa, cũng là trẻ VN, nhưng một trẻ lớn lên ở miền nào, Bắc, Nam, Trung… sẽ có những điểm tốt và xấu đặc thù của miền đó. Nhưng ngoài những yếu tố đó, phải chăng còn có những yếu tố khác mang tính cách tâm lý sâu xa hơn, phổ quát hơn, đó chính là sự “phụ thuộc” lẫn nhau giữa mẹ – con ? Rõ ràng là với trẻ nào có được sự “ tôn trọng” và chấp nhận những cá biệt của bản tính, thì đều có khả năng tự chủ để tiến đến sự tự tin và tự lập sau này khi trưởng thành .
Còn ngược lại, sự thụ động, thiếu tự tin, thậm chí là ỷ lại hay ích kỷ của đứa trẻ Việt Nam, là xuất phát từ chính cách quan tâm, gắn bó và sự lo lắng cho đứa con của ông bà, bố mẹ ( cũng là 1 đặc thù của gia đình Việt mà ông bà hay họ hàng có một ảnh hưởng quan trọng ), luôn sợ nó đói , luôn sợ nó đau, và luôn sợ nó thiếu thốn ( từ quần áo cho đến tình cảm ) để rồi do quá gần gũi, ôm ấp, bao bọc con trong cái bầu khí của những nỗi lo đó – bà mẹ đã vô tình truyền cái “tâm lý lo lắng” đó cho đứa con, khiến chính nó cũng luôn có sự lo lắng, để không dám tự ý làm bất cứ điều gì, mà phải luôn chờ đợi người lớn làm giúp, và từ đó hình thành tính nhút nhát và ỷ lại, hay dần dần trở thành nhõng nhẽo, đòi hỏi, ích kỷ thường thấy ở đa phần trẻ VN, để khi lớn lên thì trở thành những người thiếu óc sáng kiến, thiếu tự chủ, không dám quyết định … dù đã học đủ loại khóa học kỹ năng sống ?
Có cái gì đó mâu thuẫn trong cách dạy con chăng? Ai mà chẳng muốn con giỏi giang, tự chủ và năng động – thế nhưng đã mấy ai dám để cho một đứa trẻ tự do chạy nhảy lon ton, chẳng may vấp ngã mà vẫn ung dung đứng nhìn, khuyến khích con tự đứng lên, và để cho con có được cái kinh nghiệm vấp ngã mà không đổ thừa cho sàn nhà, cho cái ổ gà đã làm cho đứa con cưng của mình bị đau ? Đã có ai để cho con nghịch một con dao không quá sắc, nhưng vẫn có thể bị đứt tay, chảy máu để biết cẩn thận hơn cho những lần sau ? Mà lại luôn cấm con không được cầm dao, để đứa con khi không có người lớn sẽ tò mò nghịch dao gây ra những hậu quả lớn hơn nhiều.
Ngoài ra – chính cái sự “ lo cho con” luôn nghĩ trong đầu là đứa con của mình vẫn là 1 đứa trẻ dù có khi đã trên 18 tuổi, nên luôn quyết định thay cho chúng, và luôn nuông chiều những đòi hỏi “muốn gì được nấy” của trẻ vì cho đó là “chuyện nhỏ” của một “đứa nhỏ” ! Thế rồi, khi lớn lên bước vào nhà trường, là cái tinh thần muốn gì được nấy bị thách thức ngay, và trẻ trở nên nhút nhát hơn, bị các ông vua con khác bắt nạt, hoặc trở thành các kẻ chuyên đi gây hấn, vì muốn “thống trị” như mình đã và đang “thống trị” bố mẹ tại gia đình.
Phải chăng, vì nhận ra những điểm yếu đó của đứa con, mà đa phần bố mẹ đều nghĩ rằng do nền “giáo dục lạc hậu và áp đặt” của các nhà trường “ truyền thống” gây ra cho con mình – Để rồi háo hức đi đón tìm các phương pháp giáo dục mới – Từ Montessori đến Steiner, từ Glenn Doman đế Reggio -Emilia hay STEAM, đã được truyền thông thổi phồng như các phương pháp giáo dục “ thần kỳ” có thể biến một đứa trẻ thụ động, nhút nhát hay hung hăng, ích kỷ , ỷ lại … trở thành thông minh, giỏi giang, tự tin, mạnh dạn ..nhờ những kỹ thuật và quan điểm giáo dục tiến bộ như Tây ( vì của Tây mà ) .
Thực ra, với những trường giáo dục theo đúng chuẩn của từng phương pháp , thì điều đó không khó để giúp trẻ có thể trở nên mạnh dạn, tự tin, biết tôn trọng bản thân và tôn trọng người khác, biết tò mò, biết sáng tạo và phát huy năng lực vì được sự khích lệ và hướng dẫn đúng cách của các thầy cô .. Thế nhưng, chính cái tinh thần của người mẹ VN, cái bầu khí gia đình của người Việt lại vô tình làm cho những tác động tốt đẹp của nhà trường phải dừng lại trước cửa gia đình ! Bởi vì hầu như phương pháp nào cũng thế, đều có một nguyên lý tương đồng đó là lấy trẻ làm trung tâm, trẻ có quyền khám phá, có quyền quyết định, suy nghĩ, thực hiện theo cách nghĩ của mình và những nguyên lý đó hầu như đi ngược lại truyền thống gia đình VN là trẻ con phải vâng lời người lớn vô điều kiện, trẻ con phải được chăm sóc vô điều kiện và “ toàn diện” phải học ra học, chơi ra chơi, phải rèn “nếp nhà” biết chào hỏi thưa gửi, còn người lớn thì lại có quyền không cần chào hỏi và tôn trọng đứa trẻ! Nhưng đồng thời trẻ cũng được quyền nhõng nhẽo, đòi hỏi vô điều kiện và ăn vạ cũng vô điều kiện !
Ngay cả việc cho con đi học các phương pháp giáo dục “ tiên tiến” đó , có bố mẹ chỉ bị thu hút bởi cách trang trí hết sức khoa học, hiện đại hay sạch sẽ, tinh tươm , với rất nhiều công cụ, giáo cụ và đồ chơi bắt mắt, hoặc các cô giáo hết sức ân cần với con và duyên dáng với ..bố ( nên bố sẽ hăng hái đưa đón con ) chứ không cần biết nguyên lý của Montessori của Steinner là gì, dù cũng có khá nhiều tài liệu và các bài phân tích giới thiệu khá đầy đủ trên mạng. Nhưng họ chỉ đến trường xem và cân nhắc về tiện nghi và ..học phí hơn là xem xét năng lực của giáo viên và nhất là không hề nghĩ rằng sự khác biệt lớn lao giữa các nguyên lý ở các trường nói trên với những giá trị mà gia đình đang “ bao phủ” lên đứa trẻ một cách “vô thức” tại gia đình.
Có thể nói , sự hình thành nhân cách và tính cách của đứa trẻ không chỉ xuất phát từ ..dấu vân tay mà là từ cách đối đãi, chăm sóc, giáo dục con tại gia đình – Những khả năng tự tin, sáng tạo, độc lập và biết tôn trọng người khác không đến từ các phương pháp giáo dục tiên tiến ngoài nhà trường, dù đó là tác nhân chủ yếu nhưng nếu không được duy trì và phát triển tại gia đình thì cũng chỉ là “ cưỡi ngựa xem hoa” hay “ nước đổ lá khoai” – Trẻ học kỹ năng sống không từ các khóa “ học kỳ quân đội” mà từ những hoạt động tại gia đình qua những việc hết sức đơn giản : rửa chén, quét nhà, giặt đồ , nấu ăn … Trẻ được hạnh phúc không phải vì đươc bố mẹ cho đi nghỉ hè ở Singapore mà được trở thành người hữu ích ngay chính trong gia đình của mình .
Hiểu về tinh thần Việt, để giúp con trở thành người có trí tuệ khoa học kỹ thuật , tự lập và năng động như Tây nhưng tư duy vẫn “ thuần Việt” với những giá trị tôn sư trọng đạo – uống nước nhớ nguồn và sự gắn bó “ một giọt máu đào hơn ao nước lã” cho dù con có học Mon hay gì gì đi nữa thì bố mẹ luôn phải là mẫu mực cho con noi theo – Nói như thế không có nghĩa là bố mẹ sau những giờ đóng kịch ngoài xã hội, sắm vai thầy giáo, doanh nhân nay về gia đình cũng tiếp tục “đóng vai” là 1 ông bố, bà mẹ mẫu mực ! Mà hãy là đúng con người thực của mình ! Bởi vì chỉ có niềm tin của con vào những cái “ thật sự” của bố mẹ mới là cái giá trị đích thực mà không một phương pháp giáo dục nào có thể đem lại.
Dù đã phát hiện ra chứng tự kỷ từ những năm 1801 bởi BS Jean Marc Gaspard Itard nhưng mãi đến năm 1943 chứng này mới được BS Leo Kanner đặt tên là Autism ( Tự kỷ ) Đến nay đã được cả thế giới gọi là Hội chứng rối loạn phổ tự kỷ ( Autism Spectrum Disorder ). Nhưng còn khá nhiều người, từ nhà chuyên môn cho đến dân thường vẫn chưa xác định được đó là 1 căn bệnh hay một tình trạng rối loạn về thần kinh để đi tìm cách chữa hay tập trung vào việc dạy !
Nếu hỏi 1 bà mẹ có con tự kỷ thì chắc chắn điều bà mong nhất là con được bình phục, trở lại là một đứa trẻ bình thường. Chỉ khi nào sau bao nhiêu là nỗ lực, đem con đi làm chuột bạch cho các tay lang băm hay tìm đến các giáo sư, tiến sĩ nổi tiếng thế giới để rồi cũng phải chấp nhận 1 thực tế là trẻ chỉ có thể tốt hơn về mặt này, mặt kia ..có hành vi và năng lực gần như là bình thường chứ không thể nào bình phục, lúc đó bà mới có thể phải chấp nhận sự thật ( mà bà có thể đã biết từ ..lâu ).
Nhưng tại sao cứ phải trở nên một đứa trẻ BÌNH THƯỜNG ? hãy thử nhìn những trẻ bình thường xung quanh, và hãy hỏi các bà mẹ có con bình thường xem, bảo đảm là họ cũng sẽ lôi ra được một đống thứ không bình thường của con, nào là lười biếng, nhõng nhẽo, khó tính, hay đánh bạn, đòi hỏi, học dốt, ham chơi, thậm chí là còn thu rút, không thích giao tiếp với ai hơn cả trẻ tự kỷ thứ thiệt ! Tóm lại là không có tài năng gì cả !
Vậy những đứa trẻ bình thường đó có được yên thân với cái bình thường của chúng không ? cái bình thường mà bà mẹ trẻ tự kỷ nào cũng muốn con mình có được ? Không, chúng không được phép bình thường, mà phải trở nên TÀI NĂNG. Cả một guồng máy kỹ nghệ giáo dục bao vây chung quanh bà mẹ, luôn cam đoan sẽ biến con bà thành một đứa trẻ tài năng mà bà mong ước ! Nhưng có thể trở thành tài năng hay không thì ..biết chết liền !Và sẽ có bao nhiêu trẻ trở nên tài năng hay chỉ là tưởng vậy mà không phải vậy ?
Trong khi đó, với trẻ tự kỷ, đâu đó vẫn có những trẻ có Tài năng, một tài năng bẩm sinh cũng như chứng tự kỷ bẩm sinh của chúng. Nhưng nhiều khi chúng không được nhìn nhận, không đươc hướng dẫn, khích lệ, bồi dưỡng để phát triển cái tài năng ấy, mà mẹ phải tìm mọi cách can thiệp, điều trị từ uống Vương Não Khang, đến cạo gió, châm cứu hay cấy tế bào gốc để trở nên một đứa trẻ bình thường , nhưng nào có được mà thậm chí có khi còn mất luôn cái tài năng tiềm ẩn bên trong!
Nếu giả như bé trở lại bình thường ( hay cho là như vậy ) có thể sau một thời gian nghỉ ngơi, bà mẹ sẽ lại tiếp tục nỗ lực để biến đứa con bình thường vừa đạt được đó trở nên TÀI NĂNG ! Ngay cả với trẻ đã phát triển, thì có người vẫn không chấp nhận những tiến bộ nhất định của trẻ, mà họ luôn muốn con phải tiến bộ hơn nữa, có khi còn phải tiến nhanh hơn cả trẻ bình thường. Một trẻ bước vào Nhà trẻ Mẫu giáo từ năm 2 tuổi , để có những kiến thức kỹ năng vào lớp Một, bé phải mất nhanh nhất là 3 năm ở mẫu giáo. Nhưng ở một trẻ tự kỷ đã 3,4 thậm chí là 5 tuổi, với nhiều khó khăn về ngôn ngữ, giao tiếp, nhận thức, hành vi mà có những người vẫn muốn con vào được lớp Một đúng 6 tuổi hay trễ lắm là 7 tuổi. Thế là họ bắt đứa trẻ học ngày học đêm, hết học trường chuyên biệt buổi sáng, đến trị liệu với chuyên viên, học kèm giáo viên buổi chièu và tối về mẹ dạy thêm nữa, để con có thể vào lớp Một ! Và khi con chậm tiến bộ hay không tiến bộ nổi thì họ lại nghĩ đến các cách..chữa theo ..quảng cáo!
Ngay cả với trẻ đã có khả năng học tập, biết giao tiếp, thi con đường duy nhất mà các em phải đi là HỌC , học hết tiểu học thì phải lên trung học, mà học xong trung học thì phải vào đại học ! Trong khi đó, điều mà trẻ có thể làm tốt nhất là CHƠI , Thi hầu như ít khi nào nó được xếp vào hàng ưu tiên ! Ở các trẻ bình thường thì các nhà giáo dục, các quốc gia có nền giáo dục hàng đầu thế giới đều coi trọng vai trò của Chơi , bởi vì ai cũng phải thừa nhận, chúng ta chỉ làm được điều tốt nhất khi nào chúng ta THÍCH , và điều mà ai cũng thích đó là CHƠI !,
Sẽ có người nói ngay, Chơi là lãnh phí, là mất thì giờ, là vô bổ … Bởi đúng là có những cái trò mà ta gọi là chơi thực sự vô bổ ! Nhưng đâu phải trò chơi nào, cách chơi nào, món đồ chơi nào cũng vô bổ ? Ngay cả với người lớn, những người khôn ngoan và thông minh vẫn có những trò chơ vô bổ, tốn tiền tốn thời gian lãng nhách kia mà, thì tại sao lại trách đứa trẻ ? bởi vì nó chỉ bắt chước người lớn, để làm cái trò người lớn một cách vô bổ thôi !
Vậy, đến đây là chữa hay là dạy ? Ừ thì dạy, và dạy thì trẻ phải học và Học phải ra học ! Ngồi nghiêm túc trên bàn, cô trò đối diện học như 2 cái máy trong 1 giờ đồng hồ . Nếu thử hỏi các giáo viên là dạy cho trẻ dễ hay chơi với trẻ thì dễ ? Có thể nói đa số sẽ chọn là Học. Hãy thử nhìn một giáo viên dạy trẻ trong 1 tiếng đồng hồ , có vẻ rất cực nhọc, nhưng thực sự là đơn giản hơn rất nhiều nếu so với một giáo viên cùng chơi với trẻ trong 30 phút ! Bởi vì giáo viên chỉ cần dạy cái họ MUỐN DẠY, cái mà họ đã được huấn luyện lặp đi lặp lại cả chục lần rồi ! Vừa dạy vừa nghĩ đến cái hẹn tối nay, hay vừa dạy vừa lên FB cũng còn được ! Nhưng chơi thì không, nếu giáo viên muốn thực sự thu hút trẻ để cùng phát triển một kỹ năng nào đó qua chơi, thì người GV ấy phải toàn tâm, toàn ý để làm được cái mà TRẺ THÍCH, ĐỂ BIẾT CÁI TRẺ CẦN, và để làm được điều đó thì không phải là chuyện ..đùa! Bởi vì chỉ có thể ép trẻ học chứ không thể ép trẻ chơi !
Vậy là chỉ cần cho con chơi ? mà không cần CHỮA CHO CON ? KHông, vẫn phải chữa, vẫn phải TRỊ LIỆU, chứ không chỉ là dạy. Vậy thì trị liệu bằng thuốc gì, bằng cách gì ? Không, có thể nói, trị liệu cũng bằng cách chơi ! nhưng không phải là chơi với đồ chơi, mà là chơi với màu sắc, với âm thanh, với sự chuyển động của cơ thể và có thể cả với các vật dụng trong gia đình . Các biện pháp đó có tên gọi đàng hoàng nhé , nào là hội họa trị liệu, âm nhạc trị liệu, tâm vận động và … việc nhà trị liệu.
Tại sao lại gọi đó là trị liệu ? bởi vì nó đòi hỏi sự am hiểu của những người có chuyên môn, đòi hỏi không gian, thời gian nhất định, đòi hỏi những nguyên tắc cơ bản, có những triết lý và hệ thống vận hành từ thấp đến cao, từ đơn giản đến phức tạp ! Việc nhà mà cũng là trị liệu ? hãy nghĩ xem, nếu một người mẹ không giỏi nấu ăn, không thạo việc nhà như một chuyên viên, liệu có thể truyền đạt cho trẻ những điều mà họ biết một cách dễ dàng như chơi không ? việc nhà có đòi hỏi các tiêu chuẩn về không gian, thời gian, về nguyên tắc từ thấp đến cao, từ đơn giản đến phức tạp ? nó cũng có triết lý của nó và giá trị, hiệu quả của nó ! Nếu một ông chồng giỏi việc nhà, đó có phải là một giá trị ? Một “mặt hàng” quý hiếm ? .
Như thế, rõ ràng là việc dạy trẻ hay chữa trị đều là những hoạt động cần thiết. Nhưng mục tiêu của cả việc dạy lẫn việc chữa không phải là biến một đứa trẻ VIP – Một trẻ Đặc biệt trở thành một đứa trẻ bình thường, hay có khi, tệ hơn là trở nên một đứa trẻ tầm thường ! để rồi tiếp tục nhận được sự kỳ thị và lòng thương hại của những kẻ chung quanh. Mà đó là hãy giúp cho trẻ có thể triển nở được tài năng của nó, một tài năng ở bất kỳ một lĩnh vực nào, điều đó có thể đem lại sự chấp nhận hay tôn trọng cái sự đặc biệt của trẻ, bởi vì sự đặc biệt đó không thể mất đi, mà nó chỉ trở nên một thứ đặc biệt có thể chấp nhận, hay một thứ đặc biệt khó có thể chấp nhận mà thôi !
Việc dạy trẻ thì không thể tiến hành như dạy trẻ bình thường, vì nền giáo dục hiện nay đã quá lạc hậu, tầm thường và áp đặt. Khiến trẻ không thể phát triển được tài năng, hay ít ra là lòng tự trọng, sự tự tin vào bản thân. Với một nền giáo dục như thế, với những cách giáo dục áp đặt và lạc hậu như thế, thì tại sao với những bà mẹ có thể hy sinh tất cả cho con lại muốn nhét con vào cái lớp như thế, ở lớp học mà ta gọi là hội nhập thực chất chỉ là những nơi giữ trẻ, làm thui chột đi những tài năng nếu có của trẻ. Phải chăng chúng ta cố sức đưa trẻ vào, chỉ vì xã hội muốn như thế. Sao chúng ta lại nỡ ép trẻ chạy theo cái giáo án ABC vô hồn, lạc hậu chứ không muốn cho trẻ được chơi theo điều chúng thích, chúng ta buộc chúng phải biết đi, biết đứng, biết ngồi và biết nói những gì chúng ta muốn chứ không phải là những thứ mà chúng cần ? TẠI SAO ?
Ngày 20/3 là ngày Thế giới Hạnh Phúc – Vậy thì chúng ta muốn tìm kiếm hạnh phúc cho chúng ta hay mong muốn hạnh phúc cho con mình ? Hãy nhìn lại cách mà chúng ta dạy trẻ, liệu có tốt hơn cho chúng nếu chúng ta để trẻ được chơi,thay vì bắt chúng nó phải học với cái roi bên cạnh để đạt cho được cái mục đích của chúng ta chứ không phải điều chúng muốn?
Cho trẻ chơi, nhưng không phải là chơi với cái bóng của nó, mà là chơi với chúng ta, hãy biến việc ngồi xuống, việc dành cho trẻ một số thì giờ quý báu của bố mẹ trong ngày trở thành một buổi gặp gỡ vui vẻ, thú vị qua những trò chơi có định hướng, với những biện pháp để kích thích giác quan, khả năng vận động, sự tập trung … HÃY HỌC CÁCH CHƠI với con để cả chúng ta và con trẻ đều hạnh phúc, vì cả hai đều sẽ có cái mình muốn !
Từ khi con của bạn bộc lộ những hạn chế trong giao tiếp, ứng xử, hành vi, ngôn ngữ, điều lo âu nhất có lẽ không phải là vấn đề của cháu như thế nào, mà bạn có thể làm được gì cho con mình ! Hẳn là bạn cũng đã từng đưa bé đến những bệnh viện lớn, những trung tâm chẩn đoán quy mô, gặp những nhà chuyên môn có trình độ để được chẩn đoán phát hiện hay đánh giá mức độ nặng nhẹ của tình trạng và sau đó thường là những lời khuyên, nhắc nhở sự quan tâm về nhà chơi với bé, trò chuyện với bé nhiều hơn. Nếu tốt hơn nữa là giới thiệu cho bạn một vài đơn vị, trung tâm hay trường chuyên biệt để can thiệp cho con. Sau đó, bạn đã tìm đến các địa chỉ này, gửi con vào, và như vậy là xong ?
Thực ra, đây mới chỉ là bước khởi đầu cho một hành trình rất dài mà bạn vẫn phải tiếp tục đồng hành với con rất lâu, cho dù có sự hỗ trợ tích cực của nhà trường hay không.
Trên thực tế là không thể có một phương pháp nào khả dĩ cải thiện hoàn toàn hay chữa khỏi tình trạng của con bạn, nhưng để làm cho tình trạng của trẻ khá hơn, có những biến chuyển tích cực đến mức độ gần như bình thường, tùy theo khả năng phát triển của từng cháu là điều có thể. Vấn đề chính ở đây, không phải là các trung tâm can thiệp hay các trường chuyên biệt có thể làm được điều này mà chính bạn sẽ làm cho tình trạng của con mình tốt hơn.
Chính bạn, với những hiểu biết và kỹ năng mà bạn học hỏi được sẽ giúp con bạn có khả năng tái thiết lại các mối quan hệ ứng xử đã bị đánh mất trong thời gian qua, có thể có những nhận thức và hiểu biết để cải thiện tình trạng rối nhiễu của mình và giúp cho bạn không còn nhiều lo lắng trong cuộc sống với sự hỗ trợ của nhà trường và các nhà chuyên môn.
CÁC YẾU TỐ CẦN THIẾT :
Trước khi bắt tay vào việc đồng hành cùng con, chúng ta cần phải thông qua một số những nhận định tổng quát như sau:
Cần có thời gian: Cần phải có một thời gian để vượt qua từng giai đoạn theo một trình tự rõ ràng để giúp trẻ đạt được sự phát triển và khả năng độc lập, đó là con đường mà mọi người đều phải trải qua !
Tình trạng khó khăn của con bạn là cá biệt, nhưng điểm chung trong chương trình can thiệp là những bài tập và những tác động cụ thể dựa trên năng lực của đứa trẻ. Không có những kinh nghiệm chung, những biện pháp có thể áp dụng cho mọi trẻ như nhau.
Phải tin vào khả năng của trẻ: Bạn có thể và cần phải đòi hỏi ở con những cố gắng hơn, không phải bằng bất cứ cách nào, nhưng cần tránh sự làm thay cho trẻ trong những mức độ mà bạn biết và tin rằng trẻ có thể làm được. Tất nhiên là nó không thể dễ dàng và nhanh chóng, nhưng đó là điều kiện quan trọng cho sự tiến bộ của con bạn.
Bạn cần biết 3 yêu cầu trong nguyên tắc này là :
Không nói thay đứa trẻ : Khi trẻ không chịu nói, ta có thể tìm hiểu mong muốn của trẻ, và tập cho bé chỉ tay vào vật hay điều bé muốn, rồi chỉ nói một vài lần tên của vật đó ( VD : Ly, nước, bánh …) và khuyế khích bé nhắc lại.
Để cho trẻ tự vận động : Không tìm cách nâng đỡ mà cần khuyến khích trẻ tự làm thêm
Để tự trẻ chơi theo khả năng, Không tìm cách hướng trẻ vào một loại đồ chơi nào mà bạn cho rằng tốt cho bé, hãy dựa theo sự quan tâm hay sở thích của trẻ vào một thứ đồ chơi hay công cụ nào đó để nương theo đó mà đưa ra những tác động phù hợp.
Phải biết sự giúp đỡ không đúng lúc của bạn có thể làm mất thêm thời gian cho khả năng phát triển của trẻ:
Trẻ càng biết nhiều, trẻ càng dễ phát triển – phương pháp đơn giản nhưng cơ bản của vấn đề là dạy nó mọi điều trong các hoạt động tại gia đình, một cách. Liên tục nhưng không phức tạp, đơn giản và luôn nhắc lại .
Trẻ có thể không nhớ, không đáp ứng thậm chí có thể phản ứng, chống đối lại trong thời gian đầu. Nhưng với sự kiên trì thì nhiều khi chính những trẻ chống đối nhiều nhất lại là những trẻ tiến bộ tốt nhất.
Nhiều bố mẹ, vì nghĩ rằng con mình là trẻ đáng thương, cần phải được chăm sóc, chiều chuộng ngay cả những yêu cầu phi lý của trẻ nên đã đi từ nhượng bộ này đến nhượng bộ khác và không đưa ra nổi một giới hạn về thời gian hay không gian nào. Điều đó sẽ ngày càng làm cho cuộc sống của bố mẹ và chính trẻ sa lầy !
THẾ NÀO LÀ CAN THIỆP SỚM
Can thiệp sớm là việc tổ chức các hoạt động chăm sóc giáo dục tại gia đình dành cho trẻ có rối loạn về phát triển (Hội chứng Tự Kỷ, tình trạng chậm nói, Chậm Khôn, hiếu động kém chú ý…) với sự cộng tác giữa gia đình – nhà trường và các chuyên gia dựa trên nhu cầu của trẻ .
Can thiệp sớm nhằm giúp trẻ phát triển trong các lĩnh vực:
Khả năng di chuyển, vận động, nhìn và nghe.( giác quan – vận động )
Khả năng nhận thức và tiếp thu ( tri thức)
Khả năng hiểu lời, nói ra và diễn tả ( Ngôn ngữ )
Khả năng tiếp xúc và chấp nhận người khác ( Quan hệ)
Can thiệp sớm là đối kháng lại với sự chờ đợi thụ động, bằng những hoạt động từng bước một, định hướng phát triển cho trẻ. Đây là những tác động giúp cho sự tiến bộ mỗi ngày thêm một chút, là sự đấu tranh một cách khoa học, có phương pháp để đẩy lùi giới hạn của những khó khăn mà trẻ đang gặp phải. Can thiệp sớm giúp cho các cháu từ 2 – 4 tuổi có được những tiến bộ tại gia đình, nhưng ngay cả những trẻ lớn tuổi hơn cũng vẫn có được những tiến bộ đáng kể nếu bố mẹ áp dụng một cách tích cực và đầy đủ kế hoạch phát triển ngay sau khi có những chẩn đoán một cách đầy đủ và chính xác về tình trạng của trẻ.
Phụ huynh có vai trò như thế nào trong chương trình Can thiệp sớm:
Việc xây dựng chương trình là của các chuyên viên và giáo viên, nhưng vai trò của phụ huynh là trên hết. Sự can thiệp có được kết quả tích cực hay không là do sự tham gia của gia đình.
Theo những thống kê chính thức ( của nước ngoài) một đứa trẻ được chăm sóc tại một cơ sở tập trung tiến bộ chậm hơn một đứa trẻ được chăm sóc tại môi trường trong gia đình. Nhưng sự chăm sóc ấy phải được vận dụng một cách thường xuyên, liên tục theo một kế hoạch đã định trước, và đứa trẻ phải được đối xử như một trẻ bình thường từ việc khen thưởng tới những biện pháp kỷ luật.
Chúng ta sẽ tiến hành việc phối hợp với nhà trường như thế nào trong việc áp dụng chương trình can thiệp sớm ?
Hãy QUAN SÁT TRẺ MỘT CÁCH CẨN THẬN : Phụ huynh quan sát, ghi nhận tất cả những hành vi, thái độ, phản ứng của trẻ liên quan đến các Giác quan như khả năng nghe , nhìn, sờ chạm… Những bất thường trong việc ăn uống, ngủ nghỉ và chơi đùa.
Hãy XEM XÉT CÁC KỸ THUẬT – PHƯƠNG PHÁP KHÁC NHAU để cùng với nhà trường chọn lựa một phương pháp thích hợp nhất với con mình. Đây là mấu chốt của vấn đề khi mà hiện nay có rất nhiều phương pháp mới nhìn qua thì có vẻ khác nhau, nhưng thực chất thì có rất nhiều điểm tương đồng. Vì vậy, một phương pháp hiệu quả không phải là một phương pháp nổi tiếng, nhưng đó là 1 phương pháp phù hợp nhất với chính con mình.
Hãy ĐÁNH GIÁ MỘT CÁCH KHÁCH QUAN về tình trạng của con mình, không coi thường hay bi thảm hóa, không chỉ nhìn ra những mặt yếu của con, mà còn phải biết những mặt mạnh hay những năng lực, cho dù nếu so với những trẻ khác thì trẻ thật là kém cỏi, nhưng bé vẫn có được những ưu thế tiềm ẩn mà trong quá trình can thiệp chúng ta phải tìm cho ra.
Để làm được điều này, chúng ta cùng trao đổi với nhà trường, sử dụng các bảng đánh giá về các lĩnh vực : Giác quan , vận động, ngôn ngữ, gia tiếp. Chúng ta có thể yêu cầu giáo viên hay nhà trường cung cấp, hỗ trợ chúng ta những kế hoạch can thiệp mà các giáo viên đang áp dụng tại trường lớp cho con em mình. Từ đó sẽ xem xét một cách cẩn thận điều gì phù hợp với con mình nhất trong giai đoạn này.
HOẠT ĐỘNG HỖ TRỢ CHO TRẺ TẠI GIA ĐÌNH :
Để việc can thiệp của giáo viên tại nhà trường hay trong các giờ can thiệp cá nhân đạt được những kết quả tốt hơn, thì những hoạt động hỗ trợ tại gia đình mà phụ huynh tác động lên trẻ là vô cùng cần thiết. Chúng ta có thể tác động như thế nào cho trẻ ?
Điều mà chúng ta có thể làm một cách hiệu quả nhất là kích thích sự phát triển các GIÁC QUAN cho trẻ :
KÍCH THÍCH THỊ GIÁC
Một trong những điều làm bố mẹ các trẻ Đặc biệt cần quan tâm là khả năng nhìn của trẻ. Hầu như đứng trước mọi tác động của chúng ta, mọi sự kêu gọi, mọi sự kích thích đều được đáp trả bằng một cái nhìn thờ ơ, nhìn như không nhìn hay một cái nhìn lẩn tránh ánh mắt, vì vậy việc tập luyện mắt ( hay tạo hướng nhìn có chủ đích) là một trong những điều mà chúng ta cần làm trước tiên.
Bạn cũng có thể mua cho cháu một cái bàn kiểu bàn uống trà Nhật với 4 chân có thể gấp lại được. và một tấm nệm dầy hay mua cho cháu một cái ghế như hình bên, để có thể làm ghế ngôi ăn, bàn ngồi chơi…và cái thùng bên dưới để chứa đồ chơi.
Bạn kết hợp các trang bị này với các bài tập giúp trẻ phát triển thị giác và hãy khuyến khích trẻ giao tiếp mắt ( nhìn vào bạn trực tiếp hay qua gương ) càng nhiều càng tốt.
KÍCH THÍCH THÍNH GIÁC
Bạn nên quan tâm đến các loại vật dụng, đồ chơi phát ra tiếng động, bạn cũng có thể đeo cho bé một cái vòng, lục lạc – khi trẻ vận động, lục lạc sẽ kêu lên và điều đó khiến trẻ thích thú, sẽ lập lại và nó giúp ích cho sự phát triển vận động của trẻ.
Khi chơi đùa với con, bạn nên bắt chước lại các loại tiếng động, bạn cũng có thể tìm mua những món đồ chơi tạo ra các loại tiếng động. Có những trò chơi giúp trẻ chú ý hơn vào các loại âm thanh khác nhau.
Thường xuyên gọi tên trẻ:
Hãy gọi tên trẻ bằng nhiều mức độ ( cao/thấp – lớn/nhỏ ) để kích thích sự chú ý của trẻ. Chơi các trò chơi gọi tên trẻ hay giả tiếng gà gáy từ lớn đến nhỏ rồi ở mức độ thì thầm.
Khi trò chuyện với trẻ, bạn nên nói một cách NGẮN GỌN, RÕ RÀNG và dùng các từ ngữ ĐƠN GIẢN – nếu trẻ tỏ ra chưa chú ý thì bạn nói to hơn, nếu trẻ đã nhận ra thì bạn nói nhỏ lại, nhưng đừng kéo dài.
Một số hoạt động kích thích thính giác:
Bạn Thu thập một loạt các đồ vật phát ra âm thanh khác nhau (Các viên sỏi, cát rồi bỏ vào trong một cái hộp dán kín; chuông. Bạn cho các loại hạt ( Hạt sỏi, hạt đậu khô) vào trong 1 bình nhựa như chai nước suối, dùng giấy màu dán kín để trẻ không nhìn thấy các hạt sỏi hay đậu ở bên trong).
Chơi các trò chơi giúp trẻ nghe những âm thanh khác nhau. Giúp trẻ tự lắc các đồ vật đó. Dùng các đồ vật tạo âm thanh. Lúc này, tạo nên các âm từ các hướng khác nhau. Khuyến khích con bạn tìm nơi phát ra âm thanh.
Bế con bạn lên, ghé sát mồm bạn vào tai trẻ khi bạn nói chuyện với bé. Nói bằng một giọng êm ái rõ ràng, thay đổi âm sắc khác nhau để con bạn lắng nghe. Hát các bài hát cho trẻ nghe. Bế trẻ và nhún trẻ theo điệu của bài hát. Cho trẻ thấy cách gõ vào một cái chảo hoặc cái trống để tạo ra các âm thanh như thế nào. Giúp trẻ gõ nhẹ để tạo nên những âm thanh nhỏ và gõ mạnh để tạo nên những âm thanh to. Bé sẽ nhận ra là bé có thể tạo nên các âm thanh khi bé cử động tay.
KÍCH THÍCH XÚC GIÁC
Qua các nghiên cứu lâm sàng cho biết, một trong những nguy cơ làm gia tăng tình trạng tự kỷ cho trẻ nhỏ là do các em bị sinh mổ. Lý do là khi sinh theo lối thông thường, làn da các em tiếp xúc một cách chặt chẽ và trong một thời gian tương đối dài với thành bên trong tử cung và đường sinh ra (cổ tử cung) từ đó, hệ thống cảm xúc trên da được kích thích, giúp trẻ dễ dàng chấp nhận việc tiếp xúc, ôm ấp vuốt ve của người mẹ sau này. Còn với những trẻ sinh mổ, các em bị “bốc”thẳng từ trong dạ con ( là môi trường nước ) ra ngoài không khí, các hệ thần kinh xúc giác trên da (Da là một hệ thần kinh cảm xúc ) không được kích thích, do đó nhiều trẻ không thích ôm ấp, hay không có cảm nhận về xúc giác ( không cảm nhận về đau, không biết nóng ) phản ứng chậm với những tác động qua da.
Vì thế, một trong những biện pháp giúp trẻ lấy lại các cảm giác qua da là việc massage và việc chơi đùa, vuốt ve dưới nước .
Trong các trò chơi, bạn có thể giúp trẻ khám phá ra những chất liệu khác nhau bằng việc cho trẻ sờ lên các chất liệu khác nhau : Các chất liệu vải – Da – Nhựa simili – miếng chùi xoong – giấy nhám … Các chất liệu : Tượng đất sét – chén sành – ly nhựa – ly sứ ( cẩn thận kẻo vỡ ! )
Bạn cho trẻ đi chân trần trên nền xi măng, nền đất, nền cỏ, nền gỗ, nền gạch … và khi trẻ tiếp xúc với các chất liệu trên bạn nên giới thiệu với trẻ. (thông qua các trò chơi ).
Tìm nhiều đồ vật có kết cấu khác nhau như vải lụa, vải thô, len, giấy ráp, giấy, thảm, …. Cho trẻ chà xát tay vào các kết cấu đó và cảm nhận chúng. Cho trẻ cảm nhận bằng các bộ phận khác nhau của cơ thể.
Trong giờ tắm hãy cho trẻ thưởng thức việc cảm nhận mọi thứ. Ví dụ, cho trẻ cảm nhận bánh xà phòng ướt, giúp trẻ vỗ nước, giúp trẻ cảm nhận nước ở các nhiệt độ khác nhau. Sau đó, khi lau khô cho bé, lấy khăn tắm lau tất cả các bộ phận trên cơ thể bé, lúc nhẹ nhàng, lúc mạnh tay. Quấn trẻ trong 1 chiếc khăn tắm và cho trẻ cảm nhận chiếc khăn đang quấn quanh người bé.
Bạn cũng nên kích thích Vị giác và vận động của lưỡi bằng cách khi đút cháo, thay vì tim cách đút thẳng vào miệng, thì bạn nên rà rà chung quanh miệng, chạm lên môi để kích thích bé phải thè lưỡi ra. Bạn cũng có thể bôi kem, chocolate xung quanh miệng của trẻ để trè liếm nhằm tác đông đến lưỡi. Tạo cơ hội cho trẻ trải nghiệm các vị khác nhau. Bạn hãy cho trẻ nếm thử các loại thức ăn chua, ngọt, mặn, đắng. Chú ý xem phản ứng của bé đối với các vị này như thế nào. Những phản ứng đó là cách bé nói cho bạn biết bé thích và không thích vị nào. Nên cho trẻ ăn các loại thức ăn có cấu trúc khác nhau, giúp bé làm quen với các loại thức ăn đa dạng.
Tất cả các hoạt động kích thích giác quan bạn có thể đưa vào trong chương trình hoạt động hằng ngày. và nên tác động vào các thời điểm sau :
Buổi sáng khi trẻ vửa thức dậy ( Tác động về khả năng nghe – Thính giác )
Lúc làm vệ sinh cho trẻ ( tác động về vận động miệng )
Lúc chuẩn bị cho trẻ đi ngủ ( tác động về nghe – nhìn )
HỔ TRỢ VỀ KHẢ NĂNG PHÁT TRIỂN VẬN ĐỘNG – NGÔN NGỮ.
Mặc dù con bạn có khó khăn chủ yếu là ngôn ngữ, nhưng đó không phải là mục tiêu được đặt ra, trong giai đoạn đầu. Bởi vì ngôn ngữ hay đúng hơn là lời nói là kết quả của một loạt những tiến bộ về vận động thô, vận động tinh và các hoạt động bắt chước mà trẻ tiếp nhận được từ bạn. Qua đó, sẽ kích thích nhu cầu giao tiếp của trẻ. Chỉ khi nào trẻ có nhu cầu giao tiếp đến một mức độ nào đó, trẻ mới có động lực để học nói. Vì vậy, chúng ta cần đặt ra những mục tiêu về
1/ VẬN ĐỘNG THÔ
Một số khả năng vận động thô cần quan tâm:
Trước khi biết đi : Bạn xem lại quá trình phát triển vận động của trẻ, chú ý đến thời điểm trẻ biết bò ( 6 -8 tháng ) là chậm, sớm hay trẻ bỏ qua giai đoạn này. Nếu trẻ chưa biết hay bỏ qua giai đoạn này, bạn nên đưa vào chương trình can thiệp các bài tập bò (Dưới hình thức trò chơi ) Vì bò là một hoạt động phối hợp tay chân, do đó nó có những tác động tích cực đến việc phát triển não bộ.
Giữ thăng bằng, đi, chạy : Khi nào thì trẻ làm được – nêu chưa làm tốt, nên đưa vào chương trình can thiệp sớm thông qua các trò chơi vận động.
Lên xuống cầu thang, leo trèo: Trẻ lên xuống cầu thang như thế nào ? Nhanh hay chậm? có kiểm soát được các vận động hay không ?
Chơi với banh : Trẻ có biết đá banh ? Biết chơi một số trò chơi với banh ?
Nhảy : Trẻ có thể nhảy cao? Nhảy xa ? nhảy từ trên giường xuống đất?
Đi xe đạp 3 bánh : Trẻ có biết đi xe đạp ba bánh không ?
Tất cả các hoạt động thô này nên được tổ chức dưới dạng trò chơi mà bạn và trẻ cùng chơi với nhau tại gia đình một cách thường xuyên.
2/ VẬN ĐỘNG TINH:
Tìm kiếm : Các trò chơi tìm kiếm các vật dấu kín dưới các tấm nệm, tờ báo.. Các trò chơi tìm kiếm các con vật, các đồ dùng được dấu trong các bức tranh.
Nắm bắt: Tập cho trẻ nắm bắt những trái banh có kích thước khác nhau ( bóng bàn, tenis và banh nhựa ) bằng một tay, hai tay – Tập nắm các ly, chén , muỗng.
Đặt để : Tập cho trẻ biết đặt các vật lên bàn, chồng các khối gỗ lên nhau
Các kỹ năng thao tác bằng tay : Biết dùng kéo, tập dùng muỗng, đũa, cột và tháo các nút dây ( dây giầy, giây gói hàng …)
Vẽ : Biết vẽ các hình cơ bản ( Vuông, tròn, tam giác … )
Lật sách, đọc sách : Tùy theo trình độ, tập cho trẻ lật sách, biết chỉ vào các hình trong sách, với trẻ trên 5 tuổi thì tập đọc sách
Giải quyết vấn đề, các câu đố : Biết cách giải quyết các vấn đề đơn giản, biết chọn lựa (quần áo, tức ăn, chỗ đi chơi …), ra quyết định
Phân loại và kết nhóm: các đồ vật, các tranh ảnh: Tập cho trẻ phân loại bằng các bức tranh ( Tranh trái cây xếp chung tranh đồ vật rồi lựa ra ) sau đó phân loại bằng các mô hình ( hình bằng bông, nhựa …) rồi các vật thật.
3/ NHẬN BIẾT NGÔN NGỮ.
Lắng nghe và dự vào : Tập cho trẻ nghe kể chuyện và tham dự ( chỉ vào các hình minh họa , nhắc lại các tên, hay hoạt động chính của câu chuyện)
Đáp ứng các cử chỉ, điệu bộ và cách hướng dẫn đơn giản : Tập cho trẻ biết bắt chước
Chọn lựa những cái khác nhau: đồ vật và tranh ảnh : Chơi các trò chơi tìm kiếm và chọn lựa trên các hình vẽ, các mô hình và các vật thật
Đáp ứng lại các hướng dẫn liên quan đến các từ mô tả hành động : Biết làm theo các yêu cầu, mệnh lệnh ( Đứng lên, ngồi xuống, đi ra sân, chạy lại đây … )
Đáp ứng lại các hướng dẫn liên quan đến các từ bổ nghĩa : Hiểu các yêu cầu mô tả (Lấy cho mẹ cái ly màu đỏ trên bàn )
Đáp ứng lại các hướng dẫn liên quan đến các từ chỉ vị trí : Hiểu các yêu cầu về vị trí các vật trong không gian – biết các giới hạn về không gian
4/ CÁ NHÂN VÀ XÃ HỘI
Xã hội hoá và chơi đùa : Biết chơi đùa với bố mẹ và sau đó là biết chơi với các trẻ cùng trang lứa . Đây là mục tiêu chính của chương trình hội nhập.
Ăn và uống: tập cho trẻ có thể tự xúc ăn và tự cầm ly uống nước.
Mặc – cởi : Trẻ cần được tập để cởi áo ( ao chui đầu và áo có cúc ) cởi quần. Sau đó là tập mặc áo và mặc quần – đi giầy, dép.
Vệ sinh cá nhân: trẻ dần dần có thể tự đi Tiêu, tiểu, đánh răng, xúc miệng, rửa tay chân một cách tự giác
Tắm rửa, chải chuốt : Đây là mục tiêu khó, nhưng vẫn phải kiên trì để tập cho trẻ có khả năng tự tắm rửa, chải đầu.
Có các hoạt động nêu trên phù hợp với khả năng nhận thức và phát triển theo độ tuổi và tình trạng phát triển về nhận thức, hành vi.
Như vậy, bên cạnh những hoạt động cung cấp cho trẻ những kiến thức, kỹ năng bằng các phương pháp chuyên biệt tại nhà trường trong các giờ can thiệp cá nhân, và đó là trách nhiệm của các giáo viên thì những hoạt động hỗ trợ phát triển cho trẻ tại gia đình, nếu được bố mẹ quan tâm áp dụng một cách kiên trì, thường xuyên và đi theo các kế hoạch từng bước một, sẽ giúp cho trẻ phát triển những năng lực một cách hiệu quả, vượt qua những khó khăn và đạt được những khả năng để hòa nhập với các hoạt động ngoài xã hội.
Rối nhiễu tâm lý được hiểu là một tình trạng sang chấn về mặt tâm lý khiến trẻ em có những phản ứng bất ổn về mặt tâm lý, có thể kéo theo những khó khăn về thể chất hay thần kinh ( các bệnh Tâm thể hay tình trạng mất ngủ, bỏ ăn … ) Các sang chấn nay do những tác động từ bên ngoài gây ra cho trẻ, và có thể phòng ngừa hay can thiệp.
Rối nhiễu tâm lý là một thuật ngữ để gọi một tình trạng mất quân bình về nhận thức,có những khó khăn trong giao tiếp của trẻ em. Nó bao gồm nhiều trạng thái khác nhau ở nhiều dạng trẻ khác nhau.
Theo các chuyên gia tâm lý, những biểu hiện như không vui, lo âu, dễ bị kích động, khó tập trung, cáu gắt, chán con, chán chồng, hoảng sợ vô lý… rất có thể là dấu hiệu của chứng trầm cảm sau sinh.
Tức giận có tầm ảnh hưởng rất lớn đến mối quan hệ, công việc và tương quan giao tiếp trong cuộc sống. Vì thế, để tránh những hậu quả đáng tiếc do một phút bốc đồng gây ra, bạn nên biết cách kìm chế bản thân và không để cảm giác tiêu cực làm thay đổi huyết áp của bạn.
