Là cha mẹ, ai cũng mong muốn con mình là một đứa trẻ thông minh, nhưng chúng ta nên biết rằng có đến 7 loại thông minh khác nhau, và thông minh cũng không phải là một năng lực hữu hiệu để giúp trẻ đạt được những kết quả tốt trong việc học hành cũng như ứng xử trong xã hội.

Bởi vì theo nhận định của Gs. Edward de Bono, thì chính khả năng tư duy mới là năng lực quan trọng giúp trẻ có thể phát triển và nuôi dưỡng trí thông minh của mình.

Được mệnh danh là cha đẻ của “Tư duy về tư duy” (Thinking on Thinking) và là nhà khoa học bậc thầy về tư duy, nổi tiếng với quyển “Sáu chiếc nón tư duy” cùng hơn 62 đầu sách về tư duy, giáo sư Edward de Bono đã nhận định: “Tư duy là kỹ năng vận hành của bộ não mà nhờ đó trí thông minh được nuôi dưỡng và phát triển”.

Mối quan hệ giữa trí thông minh và kỹ năng tư duy cũng giống như mối liên hệ giữa chiếc xe hơi và người lái xe. Theo ví von của de Bono, nếu “trí thông minh là máy của chiếc xe hơi và kiến thức là nhiên liệu thì kỹ năng tư duy được ví như kỹ năng lái xe”. Bạn có thể thử hình dung qua ví dụ: tay đua thành công nhất trong lịch sử giải đua xe công thức một (F1) – Michael Schumacher đã có sẵn xe xịn (đó là trí thông minh), xe đã được đổ đầy xăng (kiến thức) nhưng thiếu kỹ năng lái xe (kỹ năng tư duy) thì khó có thể trở thành tay đua huyền thoại. Chỉ có tay lái thiện nghệ mới tận dụng hết công năng của chiếc xe. Vì thế, chỉ có người có khả năng tư duy tốt thì mới khai thác hết tài sản quý giá nhất của mình, đó là trí thông minh. Edward de Bono cho rằng: “Thông minh là một khả năng, tư duy là một kỹ năng để vận dụng khả năng đó”.

Nhiều người nhầm trí thông minh và kỹ năng tư duy là một và dẫn đến kết luận sai như sau: trẻ thông minh thì tự khắc sẽ tư duy giỏi; trẻ kém thông minh có thể không bao giờ tư duy giỏi; bạn càng hiểu biết rộng thì bạn càng khôn ngoan; trẻ thông minh không cần kỹ năng tư duy. Suy nghĩ là một kỹ năng mà ngay cả một bộ não tuyệt vời cũng trở nên lãng phí nếu thiếu kỹ năng tư duy. Đa số chúng ta đều có chung suy nghĩ là một ai đó được coi là “thiên tài” hay “xuất chúng” thì dứt khoát phải có nhiều biểu hiện mang đậm dấu ấn “thần đồng” như: thông minh, học hành giỏi giang…

Nhưng chúng ta nên biết rằng ba thiên tài của mọi thời đại là Newton, Darwin, Eisntein thì hoàn toàn không hẳn chỉ có “bộ não xuất chúng” mà nhờ vào “một cái đầu lúc nào cũng đầy ắp câu hỏi”, cốt lõi của tư duy bậc cao (High-order thinking). Óc tò mò, ham học hỏi, sự đam mê và kiên nhẫn đã đưa họ đến với những thành tựu làm thay đổi bộ mặt của nền khoa học nhân loại.

“Chỉ số thông minh (IQ) cao, kết quả học tập tốt hoặc tấm bằng đại học danh giá vẫn chưa đủ. Nếu như bạn không có tư duy sáng tạo thì sẽ rất khó khăn để bạn tồn tại”, tiến sĩ Robert Sternberg – chuyên gia trí tuệ con người (human intelligence), nổi tiếng thế giới với khái niệm “Trí tuệ thành công” cho biết.

Tư duy là kỹ năng cơ bản nhất của con người nhưng không dễ tìm thấy hoạt động đào tạo kỹ năng tư duy cho trẻ ở các chương trình học ở trường. Hiện nay, việc dạy trẻ “tư duy bậc cao” là điều quan trọng. Ở các nước phát triển, những khóa học tư duy cho trẻ đã có từ lâu và được coi là một phần quan trọng trong quá trình phát triển của trẻ. Nhà sư phạm nổi tiếng Maria Montessori chia sẻ: “Đừng giáo dục các em thế giới của hôm nay. Thế giới của hôm nay sẽ thay đổi khi các em lớn lên. Phải ưu tiên giúp các em biết cách phát triển tư duy sáng tạo và rèn luyện khả năng tự thích nghi”.

Trong một xã hội năng động, hiện đại như hiện nay thì việc học của các em học sinh không còn đơn thuần là ghi nhớ, tiếp thu những kiến thức trong sách vở một cách thụ động mà đòi hỏi các em phải rèn luyện kỹ thuật tư duy là khả năng biết gạn lọc, phân tích, nảy sinh ý tưởng, ra quyết định, giải quyết vấn đề và lên kế hoạch. Kỹ thuật tư duy đòi hỏi phải suy nghĩ sâu và rộng về một vấn đề. Giống các kỹ năng khác, tư duy có thể học được và với sự kiên trì rèn luyện thường xuyên thì khả năng tư duy sẽ cải thiện. Trẻ sáng dạ là những em có khả năng tư duy tốt. Các em có thể giải quyết vấn đề, suy nghĩ sáng tạo, suy nghĩ logic, ra quyết định, luôn nảy sinh ý tưởng mới, phân tích – xử lý thông tin, lên kế hoạch cho tương lai.

Muốn được như vậy, trẻ em nên rèn luyện các kỹ thuật tư duy sau đây:

Xử lý thông tin: tìm những thông tin có liên quan, sắp xếp – phân loại – xâu chuỗi thông tin, so sánh – tương phản thông tin, nhận diện và phân tích mối liên hệ.

Lập luận: Đưa ra lý giải cho ý kiến – hành động, suy luận, suy diễn, phán đoán – ra quyết định, sử dụng chính xác ngôn ngữ để lập luận.

Đặt câu hỏi: đưa ra những câu hỏi định hướng; lên kế hoạch tìm hiểu, nghiên cứu; dự đoán kết quả; tiên liệu hậu quả; rút ra kết luận

Tư duy sáng tạo: đưa ra ý tưởng mới, xây dựng ý tưởng, lập giả định, tưởng tượng; tìm kiếm giải pháp đổi mới và sáng tạo.

Đánh giá vấn đề: xây dựng tiêu chí đánh giá, áp dụng tiêu chí đánh giá, đánh giá giá trị của thông tin và ý tưởng.

Hiện nay, hầu hết những câu hỏi dành cho trẻ chỉ ở dạng “Có” hoặc “Không”. Theo cách gọi Edward de Bono, ông gọi dạng câu hỏi có – không là “câu hỏi bắn súng” (shooting question) bởi vì khi nhắm bắn, hoặc trúng hoặc trật. Trong các chương trình đào tạo tư duy cho trẻ, de Bono khuyến khích dạy trẻ dạng “câu hỏi câu cá” (fishing question) vì theo ông, trẻ không thể biết trước câu trả lời hoặc câu được cá gì nên dạng câu hỏi này khơi gợi được trí tò mò, tưởng tượng ở trẻ.

Bạn có thể thử hình dung một mẫu đối thoại giữa hai mẹ con như sau:

   – Mẹ: “Ngày mai nhà mình có các, cô, chú đến chơi. Con phụ mẹ suy nghĩ lên kế hoạch nấu bữa ăn thật ngon đãi cô chú nhé!”

   – Con: “Thế mẹ ơi, các cô chú có đem các em theo không? Các em có ăn cay được không ạ? Các cô có uống bia không? Có nên chuẩn bị món ăn cho người lớn và trẻ em riêng không? Các em nhỏ thích ăn món gì nhất? Ngoài nước ngọt, các em có thích uống nước trái cây tươi không?”.

Qua đoạn hội thoại, câu hỏi đặt ra là: “Làm thế nào mà thế hệ tương lai của chúng ta có thể phát minh ra những điều thú vị khi không có cơ hội để thử nghiệm, chấp nhận rủi ro, khám phá những điều mới lạ và được tự do suy nghĩ không giới hạn?” Trách nhiệm của người lớn là khơi gợi suy nghĩ độc lập ở trẻ qua những hoạt động thú vị hay những cơ hội để trả lời dạng câu hỏi mở vì qua đó, trẻ được khuyến khích suy nghĩ khác biệt và suy nghĩ ra khỏi giới hạn.

Như vậy, muốn trẻ phát triển kỹ năng Tư duy, để từ đó biết vận dụng các năng lực trí tuệ của bản thân thì không phải là cố gắng trả lời một cách đầy đủ các câu hỏi tại sao của trẻ, và cũng khôn nên xem một đứa trẻ hay đặt câu hỏi tại sao là thông minh, mà hãy dùng các câu hỏi gợi mở để giúp trẻ biết trả lời theo khả năng tư duy của mình.

Dưới dây là một số các câu hỏi giúp trẻ phát triển khả năng tư duy :

1.Tại sao con biết ? : Sau những câu nhận xét hoặc trả lời của bé, bạn hãy hỏi bé cái gì đã dẫn bé tới suy nghĩ như vậy.

Ví dụ: Con nói là trời sắp mưa. Tại sao con lại biết thế? – Con nghĩ là bạn Minh sẽ rất vui. Tại sao con lại nghĩ thế? – Con thích chiếc đồng hồ này hơn. Con đã nghĩ gì khi quyết định việc này?

Nếu như bé không chịu trả lời bạn, bạn hãy thử đưa ra suy nghĩ của chính bạn cho bé nghe như là một ví dụ. Sau đó hỏi bé về một việc gì đó bé quan tâm tới, cùng với những câu hỏi và gợi ý, hãy giúp bé nói lên suy nghĩ của mình cho tới khi bé cảm thấy thoải mái nói lên điều đó.

Phương pháp này sẽ giúp bé học cách nghĩ về những suy nghĩ của chính bé (metacognition) và diễn đạt những ý nghĩ này cho người khác một cách rõ ràng. Luyện tập cả 2 kỹ năng này sẽ khuyến khích khả năng hiểu sâu và thói quên suy nghĩ mọi việc tới nơi tới chốn.

2. Đặt những câu hỏi không có câu trả lời đúng

Tạo thói quen đặt cho bé những câu hỏi mở và không có đáp án chính xác mà chính bạn cũng không hề có câu trả lời sẵn.

Ví dụ, thay vì đặt câu hỏi “Con bọ này có bao nhiêu cái chân?”, hãy đặt câu hỏi “Con sẽ làm gì nếu như con là một con bọ và có chừng nấy cái chân?”

3. Bố/Mẹ rất vui vì con đã hỏi :

Hãy dạy và khuyến khích bé học cách yêu cầu bạn giải thích ý nghĩ của các từ, các câu, các khái niệm mà bé chưa hiểu. Chú ý nên dành cho bé một chút thời gian để bé tự suy nghĩ sau khi bạn gợi ý những câu tương tự như sau.

Ví dụ: Mẹ chưa hiểu những gì con vừa nói lắm, mẹ muốn biết chắc là mẹ hiểu rõ ý con. Con có thể nói lại bằng cách khác có được không?

   –  Bố rất mừng là con đã hỏi bố. Bố mong là sau này con sẽ luôn hỏi lại bố như thế nếu như con chưa hiểu rõ ý của bố.

   – Con có chắc là con hiểu ý nghĩa của từ đó/việc đó không? Nếu con chưa chắc chắn thì nhất định là con nên hỏi lại. Con muốn hiểu rõ mọi chuyện đúng không.

   – Cách tốt nhất là con nên luôn hiểu rõ câu hỏi trước khi con trả lời.

4.Con nói thêm nữa đi :

Tiếp nối những câu nhận xét của bé bằng những câu tương tự như sau để khuyến khích bé suy nghĩ sâu hơn:

   – Con nói thêm về chuyện đó nữa đi, con còn nghĩ gì nữa?

   – Con nghĩ thế nào về chuyện đó? Tại sao nó lại tốt/xâu, buồn/vui, đáng sợ hay không?

   – Chuyện gì có thể xảy ra tiếp theo nhỉ? Con có đoán được không?

   – Con thích phần nào nhất? Tại sao lại thế?

Chúng ta nên biết rằng việc mở rộng và đào sâu các ý tưởng không những giúp trẻ suy nghĩ thêm cẩn thận về chủ đề hiện tại, mà nó còn khuyến khích sự quan tâm, sáng tạo và khả năng phân tích. Đó là cơ sở nền tảng để phát triển tư duy.

5.Đó là một cách suy nghĩ rất hay và lý do là…

Luôn khen ngợi bé khi bé có cách suy nghĩ tốt. Việc khen ngợi quá trình suy nghĩ một cách cụ thể rất quan trọng, hơn là chỉ khen ngợi những suy nghĩ của bé, vào chất lượng của những ý tưởng mà bé nêu ra.

   – Bố/Mẹ rất ấn tượng khi thấy con dành thời gian ngồi ngẫm nghĩ về quyết định này.

   – Bố/Mẹ rất tự hào về con vì biết bao công sức con đã bỏ vào việc này.

   – Con có rất nhiều những ý tưởng sáng tạo khi con tưởng tượng mình sẽ làm gì nếu như con là một con bọ. Cách suy nghĩ của con rất hay.

6. Bố/Mẹ nghĩ như thế này :

Nói to thành lời những suy nghĩ của bạn để bé học tập được cách suy nghĩ về những vấn đề khác nhau.

   –  Con làm bố/mẹ nhớ tới lần……. vì nó có một số điểm tương tự như sau …..

   – Mẹ phải quyết định xem tối nấu ăn món gì. Mẹ phải tính xem chuẩn bị các thứ mất bao lâu, trong tủ lạnh đã có sẵn những gì rồi.

   – Bố thấy vừa nên đi mà lại vừa không nên đi. Bố không muốn phải dậy sớm, nhưng mà bố lại muốn đi uống càphê với bác vì lâu lắm bố không gặp bác. Bố phải xem xét các lý do nên đi và không nên đi, xem cái nào quan trọng hơn rồi bố sẽ quyết định.

   – Con suy nghĩ như vậy rất tốt. Việc này không có một câu trả lời cố định nào cả. Bản thân mẹ thì nghĩ là ………..

7. Đưa ra những hỗ trợ tạm thời cho trẻ :

Trong trường hợp trẻ chưa nắm bắt được kỹ thuật đặt ra các câu hỏi mở hay chưa quen tư duy, chúng ta nên đưa ra các ví dụ – chia nhỏ vấn đề thành những bước nhỏ dễ làm hơn.

Chúng ta có thể đưa ra gợi ý và đầu mối . khuyến khích và khen thưởng những lần thành công dù nhỏ , cho trẻ cơ hội có kế hoạch để suy nghĩ , nhắc nhở nhiều lần.

8. Những từ vựng phức tạp

Tạo thói quen cho bản thân dùng những từ phức tạp để bé có cơ hội học từ. Có phải con nghe mẹ dùng từ đó không? Có phải con tự tìm hiểu ý nghĩa của từ đó không? Chúng ta cũng có thể khen trẻ một cách tự nhiên về các nỗ lực của trẻ : Con học từ đó lúc nào vậy? Con thông minh quá !

KỸ NĂNG TƯ DUY PHÂN TÍCH

Khi trẻ đã nắm vững được khả năng đặt ra các câu hỏi, cũng như đã biết tư duy tốt, chúng ta có thể giúp trẻ phát triển kỹ năng tư duy phân tích. Đây là một hoạt động trí tuệ giúp trẻ phát triển khả năng tư duy một cách hiệu quả :

1. Con nghĩ là có chuyện gì sẽ xảy ra tiếp?

Khuyến khích bé phát triển thói quen cách suy nghĩ phán đoán trước trong những tình huống khác nhau. Đây là một kỹ năng rất quan trọng, nhất là khi đọc, trong khoa học, và những tình huống xã hội.

Ví dụ:

   – Con nghĩ là chuyện gì sẽ xảy ra trong câu chuyện con đang đọc?

   – Con dùng những đầu mối nào? Tại sao con lại nghĩ như vậy?

   – Đố con biết chuyện gì sẽ xảy ra nếu con để bột nặn ngoài trời nắng?

   – Con nghĩ là bao lâu thì sẽ thành như vậy?

   – Con thử đoán xem chuyện gì sẽ xảy ra nếu như con không bắt đầu làm bài tập về nhà từ bây giờ?

   – Nếu con mời bạn Lan sang chơi mà không mời bạn Thúy, con thử nghĩ xem mỗi bạn sẽ cảm thấy như thế nào?

2.Liệt kê những lý do hai chiều, ủng hộ và phản bác

Giúp bé tập cách ra quyết định. Khi bé đối mặt với một lựa chọn nên hay không nên làm điều gì đó, hãy giúp bé liệt kê những lý do nên và những lý do không nên, so sánh giữa hai bên và ra quyết định. Cách này tốt nhất khi bạn có thể chấp nhận cả hai sự lựa chọn và bé có thể tự chịu trách nhiệm khi ra quyết định cho bản thân.

   – Con đang phân vân không biết là con có nên đi với bố ra cửa hàng không có phải không?

   – Con nghĩ xem tại sao con nên đi và tại sao con không nên đi.

   – Con phân vân không biết có nên dùng tiền của con để mua món đồ chơi này không. Con nghĩ thử xem tại sao con nên mua và tại sao không nên mua.

Khuyến khích bé dành thời gian để nghĩ và đưa ra ít nhất 2 lý do nên và 2 lý do không nên trước khi ra quyết định.

3.Nhờ người khác giúp đỡ :

Giúp bé nhận ra rằng không phải ai cũng biết tất cả mọi thứ. Chúng ta có thể dựa vào bạn bè, người quen biết, thư viện, internet để tìm hiểu ra vấn đề.

   – Cái xe này cần phải sửa chữa nhưng mà mình lại không biết phải mang nó đi sửa ở đâu. Mình có thể tìm trong sổ điện thoại. Mình có thể hỏi bạn bè và người quen biết…

4. Con thuyết phục mẹ đi :

Dạy trẻ hiểu được giá trị về sự đúng đắn và chính xác. Đôi khi trẻ con đưa ra những ý tưởng rất hay. Có những lúc, bạn chỉ cần nói “Ý tưởng đó rất phức tạp và sáng tạo, nhưng mà mẹ vẫn chưa hoàn toàn bị thuyết phục”. Nếu bạn có thời gian, bạn có thể cùng trẻ đào sâu thêm tư duy và khả năng giải thích vấn đề của trẻ.

Trẻ có thể kết luận những sự việc không mang tính thuyết phục cho lắm “Diễn viên điện ảnh nào cũng hạnh phúc cả”. Hoặc bé có thể phát biểu những điều bạn không biết chắc là có đúng hay không “Hôm nay một hành tinh mới đã được các nhà khoa học phát hiện ra”. Trong những trường hợp như vậy, bạn có thể nói “Con thuyết phục mẹ nữa xem nào, tại sao con biết chuyện đó là đúng?” hoặc “Thế à, con phải chứng minh cho mẹ việc đó đi”. Bạn có thể cùng con nghiên cứu về vấn đề đó qua internet, sách báo. Ghi nhớ rằng dù bé đúng hay không, bạn cần nói chuyện nhẹ nhàng với con và lời nói luôn cần mang tính hỗ trợ.

5. Những cái này khác nhau và giống nhau ở chỗ nào?

Hãy cùng với bé khám phá những điểm giống và khác nhau giữa các vật thể, sinh vật, hành động, v.v.

   – Bạn A và bạn B có điểm gì giống nhau và khác nhau?

   – Mình hãy tìm những điểm tương tự và khác nhau giữa những màu này?

   – Đọc tin tức trên mạng internet và đọc trên báo khác nhau như thế nào?

6. Con muốn cái này hơn hay cái kia hơn ?

Hãy để cho trẻ tự tưởng tượng, ra quyết định, lập luận, và thực hành việc giãi bày những suy nghĩ của bé qua những câu hỏi của bạn.

   – Nếu có một kỳ nghỉ hè, con muốn đi ra biển hay đi lên mặt trăng? Tại sao?

   – Nếu chỉ trong một ngày thôi, con muốn biến thành thỏ hay thàng khỉ (hoặc nhà vũ trụ hay nhà thám hiểm đại dương)? Cho mẹ biết ít nhất 2 lý do.

   – Chiều nay con muốn đi dạo hay muốn chơi trò chơi? Tại sao con lại chọn điều đó?

7. Mổ xẻ vấn đề

Phương pháp này đi đôi với phương pháp “lý do nên và không nên” và “hãy cùng động não”.
Bước 1: Đặt vấn đề một cách đơn giản và rõ ràng. Con không biết quyết định sẽ mời ai đi dự sinh nhật con.

Bước 2: Phân tích vấn đề. Tại sao đây lại là vấn đề? Vấn đề đối với ai? Con muốn đi chơi bowling nhân ngày sinh nhật, nhưng vì mình không có nhiều tiền nên con chỉ có thể mời vài bạn thôi. Con sợ là con sẽ làm các bạn khác buồn vì không được mời.

Bước 3: Liệt kê các phương án khả thi.

   –  Con có thể tự bỏ tiền túi ra mời thêm các bạn.

   –  Con có thể tổ chức sinh nhật tại nhà và mời nhiều người hơn.

   –  Con có thể tổ chức 2 bữa sinh nhật, một tại nhà và một đi bowling

Bước 4: Liệt kê các lý do nên và không nên.

Nếu con tự bỏ tiền ra thì con sẽ không còn nhiều tiền để dành mua xe đạp mới.

Sinh nhật đi bowling sẽ rất vui nhưng mời các bạn tới chơi trò chơi tại nhà cũng sẽ vui.

Bước 5: Ra quyết định. Con sẽ đi chơi bowling với gia đình vào đúng ngày sinh nhật còn cuối tuần con sẽ mời các bạn tới nhà chơi.

Bước 6: Đánh giá sự thành công của quyết định. Sau buổi sinh nhật mời các bạn, con và mẹ sẽ nói chuyện xem quyết định của con có sáng suốt không nhé.

8. Thử và sai

Giúp bé học những phương thức khác nhau và cải thiện thêm sau mỗi bài học.

Xây tòa lâu đài bằng cát thật cao: hãy thử những khuôn khác nhau, lượng nước cho vào cát

Thay đổi quy trình buổi sáng để không làm mọi việc không quá vội vàng: thử những trình tự khác nhau – mặc quần áo, đánh răng, chải đầu, đi giày, ăn sáng.

Cách tiêu tiền: Đề dành tiền lâu hơn để mua món đồ to hơn, hoặc tiêu số tiền nhỏ hơn. Giúp bé lên kế hoạch trước.

9. Con nghĩ cái này hoạt động thế nào?

Hỏi bé những câu hỏi đơn giản khi bạn và bé cùng dùng những vật dụng máy móc nào đó. Có thể cả bạn và bé đều không biết rõ câu trả lời nhưng bạn có thể cùng bé tìm hiểu. Quạt máy , Tủ lạnh , lò nướng bánh, xe ô tô, bàn ủi ….

Như vậy, chúng ta thầy rõ việc giúp trẻ phát triển khả năng tư duy là cơ sở hay biện pháp hiệu quả để kích thích trí thông minh cho trẻ, chứ không phải là việc học thuộc lòng những kiến thức về khoa học hay văn chương. Như thế, trẻ sẽ luôn tìm được cách giải quyết những vấn đề trong cuộc sống khi lớn lên. Đó mới là giá trị tốt nhất mà chúng ta có thể trang bị cho trẻ để vững bước vào đời.

CvTl LÊ KHANH .( Biên soạn )