Trong cuộc sống của trẻ VIP, có gia đình đã phát hiện và đưa con đi nhiều nơi để can thiệp – đạt được những tiến bộ nhất định . Nhưng khi xem xét về thành quả, thì có vẻ như một số trẻ chưa có được một đinh hướng đúng trên bước đường phát triển.

Một bé trai hai tuổi , ở giai đoạn đầu của hành trình can thiệp –  Chưa có ngôn ngữ và giao tiếp mắt , có sở thích nghe nhạc, nhún nhảy và bắt chước những cử điệu theo nhạc trên phim hoạt hình rất tốt , nghe hiểu được những yêu cầu đơn giản . Nhận biết sự quan tâm của bố, mẹ, và bà khác nhau để có những phản ứng phù hợp – cho thấy cháu cũng có nhận thức và có khả năng đáp ứng, nếu biết xây dựng một chiến lược can thiệp phù hợp.  Nhưng mẹ đưa đi can thiệp thì  thấy GV chỉ tập cho bé bật âm theo hình ảnh và hầu như không có một định hướng nào cho gia đình.

Đó là một khởi đầu cho một hành trình chắc chắn là rất dài , nếu như gia đình không được chỉ ra một hướng can thiệp đúng đắn, thì sẽ lại tiếp tục loanh quanh hết trung tâm này đến đơn vị khác hoặc sẽ tốn thời gian chỉ để cho trẻ học nói bằng sự nhại lời .

Một bé trai 6 tuổi – có rất nhiều yếu tố của tình trạng Tự kỷ điển hình . Dù bố mẹ không tiếc công can thiệp – cũng đã theo học ở một trung tâm đến 3 năm – Bé có những tiến bộ về nghe hiểu, làm theo , giảm hành vi lăng xăng vô thức . Cô giáo cũng nhiệt tình hỗ trợ từ trường về đến nhà . Thế nhưng bé vẫn không thể giao tiếp bằng lời . Gia đình vẫn quyết tâm tìm nơi can thiệp để cho con biết nói . Đó là mong muốn chính đáng, nhưng phải xem xét đến các kỹ thuật, phương pháp và mục tiêu trong hành trình này , và xác định được phương hướng can thiệp, không quá chú trọng đến lời nói mà phải nghĩ đến việc phát triển giao tiếp và ứng xử cho em .

Một bạn trai 15 tuổi – coi như ở cuối hành trình can thiệp sớm , có thể nói là một điển hình cho việc giao tiếp có hiệu quả về mặt ngôn ngữ, nhưng lại chưa có kết quả về mặt nhận thức và ứng xử . Ban ấy sau 7 năm can thiệp giờ đã nói tốt, biết hỏi thăm ông bà , trả lời được các câu hỏi đơn giản ,dù ngọng nghịu như người nước ngoài nói tiếng Việt, biết đọc viết, làm toán trong phạm vi 10, dù cho khả năng so sánh lớn bé, cao thấp còn hạn chế … Đã biết tự ăn uống, tắm rửa, cùng các hoạt động cá nhân.

Đây cũng là kết quả của một quá trình can thiệp tích cực của 1 cô giáo trong hơn 3 năm gần đây  – Nhưng về khả năng vận động tinh cầm viết và vẽ thì cũng như một trẻ lên 5 – và cũng chưa biết dùng tiền để mua hàng, có những hành động xã giao chưa phù hợp. Điều này cũng chỉ ra một hạn chế trong chiến lược can thiệp cho một trẻ VIP bước vào tuổi thiếu niên.

Điều gì rút ra từ 3 trường hợp, điển hình cho 3 thời điểm hay giai đoạn can thiệp cho trẻ VIP ? Một bạn ở khởi điểm, một bạn đang trên đường đi và một bạn có vẻ như đã xong một lộ trình can thiệp ?

Đó chính là điểm khó khăn cốt lõi của trẻ tự kỷ – Khả năng giao tiếp và sự thích nghi với môi trường xung quanh. Các bạn ấy đều được can thiệp có kết quả trong một phạm vi nhất định – Thế nhưng, do chưa xác định được đâu là điểm mạnh, điểm yếu, vấn đề cốt lõi của năng lực giao tiếp là gì – mà gia đình dù đã rất nỗ lực , kết quả vẫn chưa được như ý muốn.

Chính vì thế, việc can thiệp cho trẻ Tự kỷ không đơn thuần là những chiến lược can thiệp tốt và những giáo viên giỏi, mà còn cần có những am hiểu từ phụ huynh – Đây là điều mà không phải PH nào cũng nhận ra – PH không phải là nhà chuyên môn, nhưng cần biết cách tác động với con ngay trong các hoạt động hàng ngày tại gia đình, và xây dựng cho con một không gian sống tích cực với những cấu trúc ổn định tại gia đình .

Với các GV thì cũng phải có một quan điểm rõ ràng về vai trò của mình . Chúng ta đều mong đợi tấm lòng yêu thương con trẻ, và sự niệt tình điều đó là vô cùng cần thiết nhưng đừng lẫn lộn giữa vai trò người thầy và vai trò người Mẹ . Chúng ta yêu thương trẻ như mẹ yêu con, nhưng chúng ta không có quyền xem mình là mẹ đứa trẻ !  Giáo viên cũng cũng không nên can thiệp, tác động với trẻ một cách cứng nhắc, theo đúng “bài bản” về giờ giấc và chương trình, kế hoạch, mà phải linh động và tích cực với nhiều “chiêu trò” khác nhau để tác động lên trẻ trong bất cứ lúc nào, bất cứ vị trí nào trong cơ sở giáo dục của mình và luôn chú ý đến kỹ năng giao tiếp ứng xử, hơn là chỉ chú ý đến khả năng phát âm.

Để một chương trình can thiệp đạt đến kết quả tốt , chúng ta phải có một môi trường sống được tổ chức một cách linh hoạt và tích cực, từ các giờ can thiệp cá nhân, các buổi hoạt động nhóm nhỏ, các giờ phát triển kỹ năng cá nhân và nhất là có không gian để vui chơi và vận động. Dĩ nhiên là không thể đòi hỏi ở những căn phố nhà ống, chung cư trong các tòa nhà cao tầng tại thành phố lại có được sân chơi thoáng đãng ngoài trời. Cũng không thể đòi hỏi những trang bị đầu tư hiện đại và đắt tiền để có được những hiệu ứng tốt nhất trên trẻ theo mong đợi , dù đây cũng là những điều nếu có được, sẽ là điều kiện vô cùng thuận lợi. Nhưng, sự hiểu biết và chấp nhận là phải có , sự hiểu biết đến từ những chiến lược vạch ra do các nhà chuyên môn, và từ các tài liệu, sáhc vở mà người GV cần tham khảo và am hiểu. Từ đó mới có thể  định hướng được sự phát triển cho trẻ như thế nào.

Sự hiểu biết phải đến cả từ phụ huynh để cùng với giáo viên dắt tay đứa trẻ đi trên một con đường với những mục tiêu xác định trong từng giai đoạn.  “ Nhóm can thiệp” này cần phải  biết được năng lực, nhận thức và sở thích của con để giúp con vui vẻ, thoải mái đi theo các định hướng đã được vạch ra .

Điều quan trọng hơn nữa là hãy chấp nhận thực tế, đừng mơ mộng các phương pháp thần kỳ, đừng so sánh con mình với những trẻ khác, đừng hy vọng nhiều vào các kỹ thuật, phương pháp thiếu chứng cứ khoa học, đừng tốn tiền đầu tư vào các hành trình đi tìm thầy, tìm thuốc …Vì nếu có thì nó đã giải quyết cho tình trạng này từ lâu rồi . Tự kỷ có rất nhiều mức độ nặng, nhẹ khác nhau vì thế việc tác động, can thiệp cũng cần phải có những mức độ và mục tiêu khác nhau – từ thấp đến cao và tuần tự nhi tiến. Nhưng hầu như mọi trẻ VIP, đều có một khó khăn cốt lõi – đó chính là khả năng tương tác, giáo tiếp xã hội và thích nghi với môi trường xung quanh.

Đừng vì mặc cảm con mình “có bệnh” mà “bế quan tỏa cảng” nhốt con trong nhà rồi mời giáo viên giỏi đến dạy. GV dù giỏi đến đâu cũng không thể thay thế một cộng đồng can thiệp tích cực bên ngoài. Nhưng cũng không phải cố gắng tìm cho được trường hay, thầy giỏi, sau đó là “trăm sự nhờ thầy” bán cái luôn cho nhà trường, GV muốn làm gì thì làm, kể cả chuyện thay mình làm mẹ của con luôn .

Ước mơ cho trẻ tiến bộ là một ước mơ chung, từ bố mẹ đến giáo viên và các nhà chuyên môn.  Nhưng trong bối cảnh xã hội hiện nay, thì gia đình vẫn là nơi đứa trẻ cần được quan tâm để phát triển đầu tiên, không phải chỉ là việc nói được, kêu được hai tiếng Mẹ ơi, hay cố gắng cho con hòa nhập vào lớp Một, mà là sự phát triển về khả năng thích nghi và tương tác với bố mẹ cùng cộng đồng xung quanh.

Nỗ lực từ bản thân phụ huynh là rất lớn và cần thiết, nhưng cần có sự hiểu biết và chấp nhận tình trạng của con mình để có những chiến lược và  mục tiêu phù hợp , chứ không phải cứ loanh quanh đi tìm đủ các phương pháp “thần kỳ” của các “thần y” để điều trị cho con khỏi bệnh !  Mà nên cùng với nhà chuyên môn, nhà trường và giáo viên bàn bạc, đưa ra những kế hoạch phối hợp cùng nhau để giúp cho con tiến bộ từng chút một trong một thời gian không thể ngắn – Hãy luôn nhớ: CÙNG NHAU– chúng ta sẽ làm được.

Lê Khanh – TT Diệp Quang An Giang.

Chậm nói là Tình trạng chưa có âm và lời nói hay chỉ là những âm, những từ rời rạc vô nghĩa. Có 2 tình trạng khác nhau :

• Chậm nói bẩm sinh có trong các dạng trẻ đặc biệt, với nhiều mức độ khác nhau .
• Chậm nói đơn thuần : Trẻ không có cơ hội giao tiếp và thường xuyên xem TV, xem DVD nên mất khả năng nói.

Ngôn ngữ cũng không chỉ là những tiếng nói phát ra, mà nó có hai yếu tố:

• Ngôn ngữ tiếp nhận ở đứa trẻ, còn gọi là ngôn ngữ nghe và hiểu.
• Ngôn ngữ đáp ứng là cách mà trẻ bầy tỏ để trình bầy một thông điệp.

Đa phần trẻ có được ngôn ngữ tiếp nhận hay nhận biết mà không có ngôn ngữ đáp ứng. Như vậy sự giao tiếp bao gồm các yếu tố sau :

  –   Nghe và hiểu tiếng nói.

  –   Có khả năng đáp ứng tiếng nói của người khác.

  –   Có sự trao đổi qua lại bằng lời nói hay dấu hiệu.

Vì thế việc tập giao tiếp hay tập nói,  không chỉ là tập cho trẻ có thể nói ra bằng tiếng nói mà còn có thể hiểu được lời nói của người khác và đáp ứng đúng với tình huống bằng lời , nét mặt hay cử chỉ .

Ví dụ : Để trả lời câu hỏi : Con ăn bánh không ? ( hay cử chỉ đưa cái bánh ra ) – Trẻ cần đáp lại bằng : Lời nói ( dạ ăn hay dạ có ) Nét mặt ( mỉm cười gật đầu ) và cử chỉ ( giơ tay ra ) Có thể ban đầu trẻ chỉ gật, sau đó có thể là vừa gật đầu, vừa giơ tay ra . Và tốt nhất là trẻ bộc lộ cả ba hình thức.

Như vậy, khả năng giao tiếp của trẻ được hiểu là :

• Đáp ứng nhu cầu của cơ thể ( ăn, uống.. ) của tâm lý ( chơi, đòi hỏi) của cảm xúc ( yêu thích, ganh tỵ, ghen ghét .. )
• Diễn đạt ý muốn thông qua cử chỉ điệu bộ có sự kết hợp với lời nói.
• Biết trao đổi luân phiên. – lắng nghe, hiểu, phản ứng ..

Trẻ cần HIỂU ngôn ngữ tiếp nhận, trước khi BIẾT dùng ngôn ngữ đáp ứng để cho người khác hiểu ý muốn của mình. Trẻ hay quậy phá, kêu khóc là vì không diễn đạt cho người khác hiểu được ý muốn của mình .

Để giúp trẻ HIỂU được các thông điệp bằng lời nói, nét mặt và cử chỉ của người lớn, khi giao tiếp với trẻ chúng ta không nên :

• Nói nhiều, nhanh hay nói một câu dài .
• Nói mà không diễn tả bằng cử chỉ – nét mặt với các biểu cảm cụ thế !
• Nói kiểu nói ngọng, nói lái ..đặc biệt là nói với nghĩa bóng.

Những nguyên tắc chính trong việc tập cho trẻ khả năng giao tiếp là :

• Tập cho trẻ biết chú ý lắng nghe .
• Tập cho trẻ biết Bắt chước:
• Tập cho trẻ biết sự luân phiên : … )
• Tập cho trẻ trong môi trường tự nhiên:.

 NGUYÊN TẮC TẠO SỰ CHÚ Ý :

Chú ý là nền tảng cho mọi hoạt động từ giao tiếp đến phát triển kỹ năng cá nhân. Vì thế, bước đi đầu tiên khi tập nói cho trẻ là phải hình thành khả năng chú ý.

Trẻ chỉ chú ý đến những gì mà chúng Quan tâm với sự Hứng Thú hay phù hợp với nhu cầu của mình. Vì vậy, biện pháp hiệu quả có thể gây hứng thú, quan tâm và đáp ứng nhu cầu của trẻ chính là hoạt động VUI CHƠI.

Vui chơi không phải là những hoạt động vô nghĩa theo kiểu nghịch phá với các món đồ chơi mua ngoài chợ, mà đó là những kỹ thuật được tác động một cách khéo léo với các mục đích cụ thể nhằm thu hút sự chú ý của trẻ, để từ đó hướng trẻ vào các mục tiêu của hoạt động giao tiếp.

Các yếu tố tạo nên khả năng tập trung chú ý :

• Tự do : Trẻ phải được tự do trong việc chọn lựa, tìm kiếm và sử dụng các món đồ chơi trong tầm tay, từ đó mới có hứng thú.
• Tự ý : Trẻ được tùy ý sử dụng kể cả việc ném hay đưa lên miệng cắn các món đồ vật trong tay để dần dần tạo được sự quan tâm đến các món đồ đó.
• Tự chủ : Trẻ được vận động cơ thể một cách thoải mái, không bị ngăn cản vì vậy cần có một không gian an toàn với các công cụ phù hợp.

Để giúp trẻ có thể tập trung hơn vào các công cụ chúng ta cần :

• Có một không gian phù hợp không rộng quá hay bó hẹp trong góc can thiệp.
• Không quá nhiều đồ chơi trước mắt, bầy biện hỗn độn mà chỉ một số món phù hợp với năng lực và độ tuổi của trẻ.
• Không ồn ào với nhiều âm thanh, nhạc hay tiếng ồn làm trẻ chia trí, cũng không quá nhiều lời nhắc nhở, hướng dẫn hay yêu cầu của người lớn.

Để tạo sự chú ý của trẻ vào các đồ vật cho hoạt động tương tác, chúng ta cần để ý :

• Theo sở thích : Lưu ý những món đồ chơi mà trẻ ưa thích , để dùng nó làm vật thu hút sự chú ý của trẻ.
• Theo nhu cầu : Lưu ý đến các nhu cầu thể chất ( ăn/uống ) và tinh thần ( Sự an toàn, thoải mái ).
• Theo thói quen : Lưu ý đến các thói quen như thuận tay trái, tìm kiếm các món đồ chơi quen thuộc, có những hành vi lập đi lập lại với một số món đồ chơi.

CÁC YẾU TỐ HẠN CHẾ :

Chúng ta hiểu rằng những khó khăn, hạn chế trong khả năng tiếp nhận ngôn ngữ của trẻ là do trẻ chưa có :

• Khả năng chú ý , đây là yếu tố hầu hết các trẻ chậm nói đều kém.
• Khả năng hiểu rõ những lời nói mà ta nói với trẻ
• Khả năng hình dung những hình ảnh cụ thế mà trẻ có thể biết.

Vì thế, trước khi bắt tay vào việc tập nói cho trẻ , ta cần phải tập cho trẻ có được sự tập trung, có khả năng nghe được những âm – từ rõ ràng do ta phát ra , và hiểu biết ý nghĩa, công năng của những vật mà ta nói đến. Các điều này cần kết hợp với sở thích, thói quen và sự vui vẻ trong giao tiếp với người khác.

3 nguyên lý cơ bản để phát triển ngôn ngữ:

• Khích lệ phát âm: Khi biết trẻ có ý định giao tiếp ta khuyến khích và chờ đợi để trẻ có thể phát ra một âm bất kỳ. Dần dần sẽ điều chỉnh cho rõ nghĩa hơn.
• Chấp nhận phản ứng bằng hành động: Khi trẻ chỉ có phản ứng mà không phát âm, ta cố gắng giúp trẻ chủ động hơn. Nếu trẻ tỏ ra không biết hay không muốn giao tiếp, ta cần có những tác động kích thích (ôm ấp, vỗ về, hỏi han, cười, nhìn trẻ) .
• Không bắt ép hay trêu chọc để trẻ phải nói: Trẻ có thể có những phản ứng đồng ý hay không đồng ý, đôi khi chúng ta cần có những tác động để trẻ phản đối (lấy đồ chơi, bắt trẻ ngưng làm điều mà trẻ thích) nhưng là để quan sát cách phản đối được biểu lộ bằng hành vi hay ngôn ngữ chứ không nên kéo dài, hay trêu chọc để trẻ phải phản ứng mạnh hơn.

Các yếu tố cần lưu ý khi tiến hành các hoạt động tương tác với trẻ :

   *Kỹ năng tham gia trò chơi: Trẻ có thể tham gia chơi trước khi biết dùng từ ngữ. Để được như vậy, trẻ phải được tập và khuyến khích khả năng chú ý vào trò chơi.

  * Sự luân phiên: Đàm thoại là một quá trình tương tác 2 chiều : lắng nghe và chờ đợi. Hãy thông qua trò chơi và các hoạt động trong nhà, tạo ra sự luân phiên cùng nhau thực hiện các hoạt động của trò chơi.

  * Bắt chước: Trò chơi bắt chước góp phần to lớn trong việc học những âm thanh mới Phần lớn các em bé thích thú bắt chước. Hoạt động bắt chước nên được khuyến khích qua hành động trước khi tập cho bé biết bắt chước lời nói.

* Sử dụng âm thanh và điệu bộ cho những mục đích khác nhau: Âm thanh và cử chỉ có thể được sử dụng để “ chào” hay ‘tạm biệt”, để đòi hỏi cácvật ngoài tầm tay của trẻ, đòi hỏi sự giúp đỡ, chia sẻ thông tin, để bỏ thức ăn, đồ chơi… mà trẻ không thích.

* Sự hiểu biết: Trẻ chưa biết nói có thể hiểu những từ mô tả con người, đồ vật, hành động, hiện tượng chung quanh.

Trong việc dạy trẻ, cần kết hợp giữa SỰ VUI THÍCH và YÊU CẦU. Nếu muốn trẻ học tốt, trẻ phải có sự vui thích trong khi học, vì vậy việc hướng dẫn từ ngữ nên thông qua các trò chơi để tạo hứng thú cho trẻ tập nói.

CÁC NGUYÊN TẮC GIÚP TRẺ PHÁT TRIỂN NGÔN NGỮ

Trẻ  cần  học những kỹ năng mới một cách chậm rãi, những kỹ năng này bao gồm nhiều bước nhỏ, có trẻ học nhanh, có trẻ học chậm qua từng bước, không nôn nóng..

Mỗi chương trình “học” đều cần được cá nhân hoá để phù hợp với từng trẻ  và gia đình .Điều quan trọng là con được dạy những điều thích hợp đúng lúc, đúng chỗ.

Cần dành thời gian để tìm hiểu xem con đã có thể làm được gì, để biết con sẵn sàng học cái gì kế tiếp. Nhiều kỹ năng có thể được dạy trong cuộc sống hàng ngày, không phải dành riêng thời gian cho việc dạy vì việc dạy được lồng trong mọi việc cha mẹ làm với con.  “Dạy” nghĩa là dùng thời giờ theo cách khác đi, hiểu động cơ của việc cha mẹ làm, và yêu thích những việc làm cùng con; là giúp đỡ con chứ không phải đứng ngoài quan sát bàng quan hay chỉ tìm trường, tìm thầy đưa con đi học Nói !.

LÊ KHANH – TT Diệp Quang An Giang.

Trong giòng chảy bộn bề của xã hội, với những xáo trộn khủng khiếp của dịch bệnh, khó khăn kinh tế và thiên tai nhân tai cuồn cuộn kéo đến, đã xua đi phần nào những lo lắng, hoang mang và bất lực khi mà những áp lực về cuộc sống hòa nhập vẫn đè nặng lên đôi vai của những bậc phụ huynh trẻ Đặc Biệt.

Đã không ít người sau giai đoạn phát hiện những khó khăn về ngôn ngữ và giao tiếp, để đưa con đi can thiệp sớm, những tưởng sự bình yên sẽ dần dần đi vào nề nếp. Thế nhưng sau khi con đã khá hơn với những tiến bộ về nhận thức, hành vi để có thể bước vào cánh cửa của giáo dục hòa nhập , thì giờ đây dưới ảnh hưởng của dịch bệnh, của áp lực học tập theo chương trình mới, các em không còn được hỗ trợ cho việc học một buổi, buổi chiều có thể tiếp tục các hoạt động can thiệp những gì còn yếu, chưa thật đáp ứng các yêu cầu của ngôi trường bình thường.  Các em phải nỗ lực hơn để có thể “chịu đựng” một áp lực học tập như một trẻ bình thường trong chương trình bán trú . Nếu muốn hưởng được những sự ưu đãi thì phải có giấy xác nhận tình trạng khuyết tật học tập của địa phương.

Vấn đề là tùy vào nhà trường và tùy vào địa phương mà các em sẽ có được những cảm thông hay những hạn chế , thập chí có thể bị loai trừ mặc dù theo một kế hoạch của bộ GDĐT vào năm 2013 thì đến năm 2010 sẽ có khoảng 70% trẻ khuyết tật được đi học . Tuy nhiên, ai cũng biết sự khác biệt lớn lao giữa một trẻ khuyết tật về thể chất do các khiếm khuyết của giác quan, và một trẻ khuyết tật về trí tuệ với những hạn chế về nhận thức, ngôn ngữ, giao tiếp và hành vi.  Ngay trong  các dạng trẻ khuyết tật trí tuệ cũng có sự khác biệt giữa một trẻ chậm phát triển và một trẻ tự kỷ hay rối loạn phát triển. Trong khi đó để có thể tham gia trong hệ thống giáo dục chính thống với sự hỗ trợ về giáo dục, thì gia đình các em phải có được tờ giấy xác định khuyết tật căn cứ theo thông tư số 37/2012/TTLT ban hành ngày 28/12/2012 . Tuy nhiên, để có thể thành lập một Hội đồng thẩm định mức độ khuyết tật thì phải quy tụ đủ các thành phần quan chức, cơ quan , ban ngành, đoàn thể tại địa phương từ chủ tịch UBND Huyện/xã – Trưởng trạm Y tế cho đến cả chủ tịch hội PN hội cựu chiến binh, đoàn Thanh niên . Mà ai cũng biết hầu như rất khó có thể sắp xếp thời gian phù hợp để 8 thành viên có thể ngồi lại để đánh giá, xét duyệt .. trong khi lẽ ra chỉ cần một ông Y / bác sĩ trưởng trạm y tế và lẽ ra phải có được hai nhân vật cần thiết là một chuyên viên tâm lý lâm sàng và một chuyên viên giáo dục đặc biệt. Chính 2 nhân vật này mới có đủ trình độ chuyên môn để chẩn đoán xác định tình trạng khuyết tật hay rối loạn phát triển cho trẻ .

Do đó, Phụ huynh lại phải chạy đến các bệnh viện, các trung tâm để chẩn đoán, đánh giá rồi sau đó mang các giấy tờ về địa phương để chờ đến ngày thành lập được hội đồng đánh giá và dĩ nhiên là tùy thuộc vào nhiều yếu tố khác nữa.  Thế nhưng, vấn đề không chỉ nằm ở đó, mà đặc biệt với các bạn có mức độ khuyết tật nhẹ, hay chính xác hơn là tình trạng nhận thức về học vấn kém hay có tình trạng khuyết tật học tập ( chỉ yếu kém một số môn hay khả năng đọc, viết, tính toán ) thì thực sự khó thuyết phục nổi “cảm nhận” của hội đồng thẩm định, trong khi đó với các bạn có mức độ nặng, khả năng thẩm định dễ hơn, thì có khi phụ huynh đã chấp nhận tình trạng con của mình, và yên tâm gửi các trung tâm giáo dục chuyên biệt,  đâu cần đến giấy chứng nhận khuyết tật làm gì ?

Có nhiều em ở mức độ “chấp nhận” được, sau thời gian can thiệp có thể đi học hòa nhập ở lớp Một, nhưng khi đến lớp Hai hay lớp Bốn, Năm thì đuối sức, không thể theo được chương trình bình thường. Nếu muốn được nhà trường thông cảm, cho phép được học theo chế độ giảm nhẹ hay có giáo viên hỗ trợ, thì phải có giấy chứng nhận mức độ khuyết tật. Và đến đây..bi kịch xuất hiện, để cuối cùng có một cái kết thúc không ai mong muốn : Trẻ không theo học được ở trường bình thường, cũng không thể quay về trường chuyên biệt để can thiệp vì đã lớn tuổi cũng như với mức độ “nửa chừng xuân” ngoài một số kỹ thuật “can thiệp” trị liệu – còn cần đến các kiến thức về các bộ môn như Tiếng Việt , Toán và các môn Khoa học tự nhiên, nhưng lại phải được hướng dẫn riêng theo một số kỹ thuật đặc biệt. Điều này không phải trường chuyên biệt nào cũng có tổ chức các lớp như vậy, và cũng không có một đội ngũ có khả năng chuyển tải các kiến thức học đường bình thường nhưng một cách chuyên biệt cho các bạn “nửa hồn thương đau” này !

Bởi vì, cho đến nay thì nhu cầu can thiệp sớm cho các trẻ có chẩn đoán tự kỷ hay chậm phát triển, tăng động kém chú ý vẫn còn rất nhiều, mà đại dịch Covid đợt I đã quét đi một số cơ sở tư nhân không đủ sức bám trụ , và nếu có thể tồn tại cũng phải chuyển đổi nhiều hình thức can thiệp. Do đó, các cơ sở chấp nhận các trẻ lớn, có mức độ rối loạn nhận thức, hành vi nhẹ và cần được hỗ trợ bằng các phương pháp Giáo dục tương đương với các lớp Ba, Bốn, Năm … chắc chắn là sẽ là thiểu số, thậm chí sẽ có nhiều địa phương không thể tổ chức được. Trong khi đó thì các cơ sở Giáo dục Đặc Biệt lại hết sức đa dạng và có những chênh lệch, khác biệt về năng lực, trình độ chuyên môn khá lớn.

Chính sự đa dạng trong hoạt động giáo dục đặc biệt, vừa đáp ứng được nhu cầu xã hội, nhưng cũng vừa tạo là những khoảng trống, hay tình trạng “có đầu vào mà không có đầu ra” hoặc giải quyết các vấn nạn cho trẻ đặc biệt theo từng khúc – từng giai đoạn mà không có tính hệ thống, liên tục để có thể giúp cho một bạn có thể sau một quy trình can thiệp, dù ở mức độ nào cũng có thể có được một định hướng.

Nói về định hướng, thì có thể thấy rõ có hai khuynh hướng ! Một là cố gắng tối đa để can thiệp tích cực trong giai đoạn can thiệp sớm ở lứa tuổi mẫu giáo, để có thể đưa trẻ vào hệ thống giáo dục hòa nhập. Khuynh hướng thứ hai là với các trẻ không thể hòa nhập thì cố gắng đưa các bạn ấy vào con đường hướng nghiệp bằng các nghề nghiệp lao động đơn giản. Đây là hai khuynh hướng chủ yếu được tiến hành trong hàng chục năm nay . Thế nhưng, dù hòa nhập hay hướng nghiệp, thì cũng đều bộc lộ những khó khăn chưa vượt qua được.

Đối với khuynh hướng hòa nhập, như đã trình bầy ở trên, các em chỉ có thể đáp ứng được một hình thức giáo dục có chọn lọc, và giảm nhẹ các bộ môn không thiết yếu, đồng thời phải tăng cường thời gian hỗ trợ các kỹ năng sống để có thể thích nghi và tương tác được với môi trường xung quanh. Thế nhưng, với các chương trình giáo dục càng đổi mới, lại càng phức tạp và khó khăn mà ngay cả trẻ bình thường cũng đuối sức, học ngày học đêm, cả nhà học phụ mà cũng còn nhiều bất cập. Huống hồ gì một trẻ đặc biệt, có khi can thiệp chưa đi đến đâu, đã vội vàng “ném” vào môi trường hòa nhập và cuối cùng sau vài năm “vất vưởng” thì phải nói lời chia tay, không thể đáp ứng các tiêu chí ngày càng khó khăn của một nền giáo dục không có sự khoan dung và tôn trọng.

Đối với giao dục hướng nghiệp, thì hầu như chỉ sau khi thất bại ở môi trường hòa nhập, thậm chí là bỏ cuộc một vài năm, rồi mới tìm đến một cơ sở giáo dục can thiệp đặc biệt nào đó với đề nghị, hướng nghiệp cho cháu đi ! Trong khi đó, nếu đánh giá  mức độ nhận thức và phát triển của các bạn này, thậm chí đã trên 10 tuổi sinh lý, thì tuổi tâm lý hay tuổi khôn của các bạn có khi chỉ ở mức 5, 6 tuổi …. Và như vậy thì hướng cái gì, có cái nghề gì có thể dạy cho trẻ 5, 6 tuổi với tâm lý thích thì làm, buồn hay bực thì nghỉ … Giáo viên hướng nghiệp cũng phải khóc thét với các thanh niên chưa qua tuổi nhi đồng này !

Đó là chưa kể đến một nỗi niềm là có bao nhiêu cơ sở giáo dục hướng nghiệp cho trẻ đặc biệt có đủ các cơ sở vật chất, không gian và công cụ phù hợp cũng như có các giáo viên dạy nghề đáp ứng được hai tiêu chuẩn : Biết khả năng “can thiệp” và có năng lực nghề nghiệp tốt, có thể hướng dẫn các bạn này thực hành và tuân thủ các yêu cầu của từng loại nghề nghiệp khác nhau. Hầu như vẫn chỉ là những “hình thức’ mang tính cỡi ngựa xem hoa – hoặc chỉ loay hoay trong các nghề thủ công, mỹ nghệ mà khách hàng đa phần là mua để ủng hộ, để “làm phúc” với các “bé khuyết tật tội nghiệp” chứ ít có cơ sở nào dám ngẩn cao đầu với các mặt hàng “chất lượng cao” do các bạn VIP của mình thực hiện .  Vấn đề ở đây, không phải là không thể có, nhưng phải có những định hướng,tổ chức  rõ ràng và các biện pháp phối hợp với các nhân sự “chuyên nghiệp” trong lĩnh vực nghề nghiệp.

Cuối cùng, vấn đề tìm một “con đường tình ta đi” lại không thuộc về đứa trẻ, mà lại là cách nhìn nhận của phụ huynh và của xã hội. Ngay cả với các trẻ có mức độ rối loạn phát triển nhẹ, thì khả năng hội nhập xã hội qua con đường học vấn cũng không phải là một con đường bằng phẳng. Những kiến thức học đường, nếu không có sự chọn lọc và kỹ thuật hướng dẫn hiệu quả, sẽ không có ích gì cho các em dù ta có tìm đủ mọi cách để nhồi nhét.  Hãy nhìn vào đội ngũ hùng hậu của các em sinh viên “cử nhân” đại học đang thất nghiệp hàng loạt, thậm chí phải dấu luôn cái bằng đại học để đi làm một công nhân, nếu không muốn gia nhập đội ngũ “làm cho hãng nước ngoài, được đi đây đi đó” Rõ ràng, con em của chúng ta dù có đẩy, có kéo, có hỗ trợ tối đa thì cũng lên tới lớp 6 hay lớp 9 là ‘hết cốt” mà vẫn chưa có được một kỹ năng nghề nghiệp ra hồn thì chắc chắn sẽ bước vào cái nghề “nhà báo” để báo cả nhà !

Vì thế, với sức người có hạn của từng gia đình, cần có một sự tính toán bằng cái đầu lạnh chứ không phải chỉ với “trái tim nồng cháy yêu thương” để bất chấp những khó khăn “ không thể khắc phục” của các em, mà cứ mê mải đi tìm một “phương thuốc nhiệm màu” hay cứ đưa các em vào những cơ sở giáo dục chỉ làm được một việc là “giữ trẻ” với giá cao và quên mất hay lẫn tránh trách nhiệm hỗ trợ ở gia đình của bố mẹ!  Ngay cả các trường quốc tế, không phải trường nào cũng là một lối thoát an toàn cho các bạn, các bạn vào học năm thứ Nhất có thể thấy thoải mái, nhưng lần hồi càng lên cao thì áp lực càng cao, đặc biệt là áp lực về giao tiếp xã hội và thích nghi với môi trường đa văn hóa mà ngay cả trẻ bình thường nếu quá nhiều cảm xúc hay có tính hướng nội, cũng khó thích nghi kịp, để rồi lại bị cô lập trong một môi trường năng động, mà bố mẹ đã phải chấp nhận với một chi phí đầu tư không hề rẻ !  Đến một thời điểm nào đó, khi tình trạng đi đến mức độ “báo động” và nhà trường cũng không thể “nuốt được” để phải trả lại gia đình, thì lại phải đi tìm một cơ sở đếm trên đầu ngón tay để có thể giúp được cho con mình.

Chấp nhận –chấp nhận và chỉ có chấp nhận ! Gia đình chấp nhận tình trạng của con em mình, nhà trường chấp nhận các kế hoạch giáo dục hòa nhập hiệu quả và xã hội chấp nhận những tồn tại, khiếm khuyết không thể vượt qua được để từ đó có được những biện pháp ứng xử phù hợp với năng lực của các em trong chính gia đình mình. Các cơ sở giáo dục cũng đừng đặt ra cái ước mơ hòa nhập bằng con đường học vấn như một cái bánh vẽ, để rồi đánh trống bỏ dùi, khiến cho các em nửa đường gãy gánh . Xã hội cũng phải có một cái nhìn khoan dung, chấp nhận các em như một thành phần hiện hữu để không có sự kỳ thị trong đối xử kiểu thương hại hay làm phúc . Nhất là cần có những tổ chức phù hợp hơn , thực tế hơn thay vì những khẩu hiệu, những tiêu chí và những kế hoạch chỉ có giá trị …truyền thông trên TV vào những ngày lễ hội. dành cho trẻ tự kỷ hay người khuyết tật, mỗi năm cờ đèn, kèn trống vài lần rồi …qua năm sau lại làm !

Các em cần lắm sự định hướng trên một con đường, không phải là con đường hoa gấm hay chông gai, mà là con đường với những trải nghiệm đời thường một cách thực tế, với những kế hoạch cụ thể và đơn giản để được sự yêu thương thấu hiểu và tôn trọng,  như bất cứ một  đứa trẻ bình thường nào trong xã hội !. .

Lê Khanh .- TT Diệp Quang

Trong lĩnh vực giáo dục đặc  biệt, người giáo viên không phải người quan trọng nhất, mặc dù đó lại là vai trò được “đầu tư” nhiều nhất. Có rất nhiều phương pháp, kỹ thuật và cả quan điểm về sư phạm đòi hỏi giáo viên phải học tập và biết vận dụng một cách hiệu quả – Tuy nhiên, yếu tố thành bại trong việc giúp cho trẻ phát triển lại không do “nhân vật tài năng” này quyết định mà lại phụ thuộc vào rất nhiều yếu tố khác nhau :

Về bản thân, thì có lẽ nghề nào cũng đòi hỏi một tấm lòng yêu nghề cao độ, mới làm tốt được nhiệm vụ của mình. Trở thành một người có tay nghề cao. Nghề giáo cũng thế, nhưng nếu yêu cầu một giáo viên đặc biệt chỉ có lòng yêu nghề thôi thì chưa đủ mà còn phải yêu luôn cái đối tượng mà mình đang ra sức uốn nắn là một đứa trẻ “dở hơi” – không biết chào hỏi, thưa gởi, đã không tương tác tốt lại còn luôn làm cho mình bầm mình bầm mẩy, muốn nổi điên về những thái độ, phản ứng không giống ai !  Đã thế, còn phải luôn có tinh thần nỗ lực học hỏi, từ bạn bè, các nhà chuyên môn cho đến sách vở tài liệu và phải luôn biết rút ra những kinh nghiệm khác nhau cho từng đứa trẻ khác nhau !

Về môi trường xung quanh, thì ngoài một số cơ sở trang bị tương đối đúng chuẩn, có phòng, có sân rộng rãi và các học cụ đa đạng… Thì hầu hết là những phòng ốc không phải là trường, mà chỉ là những căn nhà phố được cải tạo phần nào với những căn phòng sử dụng không đúng công năng và các công cụ không phù hợp với đối tượng là các trẻ đặc biệt.  Không phải là người tổ chức hay chủ cơ sở không chịu đầu tư, mà có khi họ cũng sẵn sàng bỏ ra một số tiền lớn để trang bị, nhưng lại “trật bản lề” – Có một dạo, phong trào “Tâm vận động” bùng nổ, các cơ sở đua nhau lắp đặt các căn phòng chơi sặc sỡ, các khối tròn, khối vuông, quả cầu gai, nhà banh, thảm nhựa,cầu thang dốc, thang leo núi … tốn kém hàng chục thậm chí hàng trăm triệu – nhưng nó cũng giống như phòng chơi cho trẻ em trong siêu thị chứ không phải là nơi mà trẻ có thể giải tỏa những khó khăn tâm lý thông qua vận động, bởi vì đa phần đều nghĩ rằng, tâm vận động là phát triển kỹ năng vận động tinh và thô cho trẻ, thậm chí là cả các biện pháp điều hòa cảm giác cũng có mặt với các quả bóng gai và các lối đi rải sỏi có kích thước khác nhau.

Thế rồi, sau đó lại là những phòng Montessori, khi nhiều người cho rằng Montessori là một phương pháp tiến bộ trong giáo dục trẻ bình thường, thì chắc cũng hiệu quả cho trẻ đặc biệt, thế là lại bỏ ra hàng chục triệu để trang bị một phòng mon đúng chuẩn với các thiết bị tinh tế, sang trọng và có khi là bí mật – Bởi vì, nếu không phải là một giáo viên đươc đào tạo đúng chuẩn của phương pháp này thì có khi cũng không biết các công cụ xinh xắn, đa dạng kia sẽ giúp cho trẻ phát triển cái gì và ai có thể làm điều đó với trẻ.   Dạy trẻ theo phương pháp Mon cũng giống như can thiệp cho trẻ trong phòng tâm vận động, không hề đơn giản như một buổi học – hay một buổi chơi bình thường !  Không phải chỉ cần có công cụ là được mà yếu tố con người là vô cùng quan trọng. Nhất là không phải tre đặc biệt nào cũng có thể áp dụng phương pháp Mon hay Tâm vận động một cách tùy tiện.

Ngoài các cơ sở “sang chảnh” có những trang bị tiền triệu kia thì còn lại những Nơi gọi là “Trung Tâm” dưới đủ loại tên gọi khác nhau – đều là những căn nhà phố và những trang thiết bị tương tự như một nhà trẻ, mẫu giáo hay tệ hơn là những đồ chơi mua ngoài nhà sách hay các tiệm đồ chơi ngoài chợ mà mục tiêu chỉ là để cho các em có cái để nghịch cho hết ..giờ, hết ngày.  Cũng có những nơi, có trang bị cho các giáo viên một số công cụ khác nhau, nhưng lại không tập cho Gv cách chơi với trẻ qua các dụng cụ đó như thế nào !  thế là “món sở trường” của các cô chỉ là các tấm thẻ tranh, giơ ra cho trẻ xem và tập cho trẻ nói theo mình, lập lại những câu trả lời : Cái này là cái gì, con này là con gì, màu này là màu gì ! cao hơn chút là cùng tập với trẻ một số thao tác vận động thô và tinh cho ..vui,  bởi vì mục tiêu cấp bách nhất là làm sao cho con nói được !

Một người Giáo viên không được hướng dẫn bài bản, không có sự nhiệt tình, yêu nghề, yêu trẻ lại không được trang bị những công cụ có tác dụng cụ thể và được tập luyện với trẻ trong một không gian phù hợp thì không khác nào đem một chiến sĩ tung ra mặt trận mà chưa qua huấn luyện nơi thao trường và cũng không có đủ vũ khí cần thiết, mà lại mong chiến thắng . Nếu có chăng thì chỉ là “may thầy phước chủ” hoặc chỉ đạt được một vài sự thay đổi và nhà trường sẽ thuyết phục phụ huynh chấp nhận sự thay đổi đó như một tiến bộ , khi trẻ nói được dù chỉ là để trả lời các câu hỏi về đồ vật, con vật là coi như có thể cho “ tốt nghiệp” ra trường.

Một yếu tố khác được xem là “nhân vật phụ” nhưng lại đóng vai trò then chốt trong việc Dạy trẻ, đó chính là phụ huynh các em – Một chuyện ngược đời ! Muốn trẻ tiến bộ thì phải cho đến cơ sở can thiệp, nhưng bố mẹ lại phải biết “dạy con” ! Nhưng có thể nói là – dạy trẻ khó một thì thuyết phục phụ huynh tham gia hoạt động can thiệp cho con khó mười ! Đủ các lý do chính đáng để phụ huynh có thể “trút gánh nặng” cho giáo viên, mà lý do đơn giản nhất : Nếu tôi biết dạy con, thì cần gì tốn tiền, tốn thời gian đưa con đi can thiệp ! Như vậy thì làm sao thuyết phục ? Thôi thì cứ tới đâu hay tới đó, khi nào chánthì cho con nghỉ, mang qua cơ sở khác , sẽ ưu tiên cho nơi nào gần nhà và không đòi hỏi bố mẹ phải xắn tay áo lên !

Nhưng vấn đề không chỉ là phụ huynh cần phải biết phối hợp, hay đúng hơn là nắm vai trò then chốt trong việc can thiệp cho trẻ, mà là phải biết can thiệp cái gì và như thế nào ? Cũng có nhiều bậc cha mẹ có thiện chí, muốn cùng với giáo viên can thiệp hay thậm chí là tự mình dạy con – Nhưng dạy cái gì trước cái gì sau và dạy như thế nào lại là một thách thức không nhỏ ! Khi có những khóa huấn luyện mở ra, có nhiều người háo hức đi nghe , ôm một đống tài liệu về tham khảo, rồi lên mạng tìm kiếm thông tin, các “tuyệt chiêu” mì ăn liền để chuẩn bị một chương trình can thiệp “ Đẽo cầy giữa đường”  để áp dụng đủ kiểu dạy của những trẻ khác cho con mình. Các phương pháp rất khoa học, các bài giảng rất thu hút, các kỹ thuật rất hấp dẫn nhưng để áp dụng cho con mình thì lại không phù hợp! Chỉ cần mới sửa soạn ngồi xuống dạy là nó đã chạy mất tiêu ! Đó là chưa nói đến nhiều áp lực và kỳ vọng được đặt ra mà mục tiêu là Làm sao con PHẢI NGHE TÔI , chứ ít khi nghĩ đến việc Tôi cần biết CHẤP NHẬN TRẺ như thế nào!

Người Giáo viên hay người chuyên viên thực sự là cần thiết để cung cấp và giám sát các biện pháp, các kỹ thuật cho bố mẹ biết cần phải làm gì với con và cũng nên biết – Chính môi trường gia đình, nếu biết cách thay đổi từ bầu khí đến cách tương tác, mới là nơi đứa trẻ biến chuyển và tiến bộ,  còn việc trẻ đến trường, đến trung tâm,tập luyện và vui chơi chỉ là nơi trẻ phô bầy hay áp dụng những những tác động tại gia đình.  Nói cách khác, người chuyên viên sẽ định hướng và đưa ra những giới hạn, người giáo viên sẽ tác động thông qua các kỹ thuật và hoạt động , Nhưng  gia đình mới là nơi trẻ tiến bộ với những biện pháp thực hành do bố mẹ áp dụng, không phải là trong những giờ can thiệp khô khan, mà thông qua những hoạt động sinh hoạt hàng ngày như ăn uống, tắm rửa, vui chơi và học tập tại gia đình kéo dài từ tháng này qua tháng khác . Có thể nói, Nếu trẻ chưa thực sự hòa nhập với gia đình thì cái mục tiêu hòa nhập với xã hội chỉ là cái bánh vẽ !

Lê Khanh – TT GDĐB Diệp Quang – An Giang.