Từ trước tới giờ – ai cũng nghĩ trẻ đặc biệt cũng có thể dạy như trẻ bình thường , vấn đề chỉ là cách dạy và kỹ thuật, phương pháp khác nhau . Người ta gọi đó là Giáo dục đặc biệt .  Tuy nhiên, nếu xem xét kỹ các nguyên lý để dạy trẻ , mà các nhà khoa học sư phạm và tâm lý đã đề ra , thì nguyên lý đầu tiên của hầu hết các kỹ thuật đó là NƯƠNG THEO TRẺ – hay nói một cách văn vẻ là để trẻ DẪN LỐI !

Điều này, thực ra ngay cả với  nguyên lý Giáo dục bình thường là lấy trẻ làm trọng tâm thì cũng không có gì khác biệt – Nhưng tiếc thay, với giáo dục bình thường, người ta khồng hề lấy trẻ làm trong tâm, và vì thế theo quan điểm giáo dục này, khi vận dụng những kỹ thuật của giáo dục đặc biệt , người ta cũng không hề nương theo trẻ , mà chủ yếu là dẫn dụ thậm chí là ép buộc trẻ phải đi theo mình !

Hãy cứ nhìn vào hình minh họa của các buổi can thiệp 1 – 1 của GV  với trẻ đặc biệt thì ta thấy gì ? Trẻ và cô ngồi đối diện với nhau, và cô dùng hết khả năng ( thực ra là chỉ 1 phần ) của mình để dẫn dụ, để bó buộc trẻ phải nhìn vào mình, phải làm theo mình và phải nói theo mình !  Đã có bao nhiêu giáo viên có thể Làm theo trẻ, nói theo trẻ và nương theo các hoạt động của trẻ để hòa mình với trẻ, để làm bạn với trẻ ?  Không đơn giản đâu !

Có rất nhiều chương trình, phương pháp, kỹ thuật được các chuyên gia tổ chức để huấn luyện cho bố mẹ, cho giáo viên những kỹ thuật tập cho trẻ về ngôn ngữ, uốn nắn hay dập tắt hành vi tiêu cực…nhưng để thu hút được trẻ, thì thường các phụ huynh gặp thất bại ở điểm này – đó là không đủ kiên nhẫn để nương theo trẻ để giúp trẻ ổn định và phát triển.

Như vậy, có thể hiểu cái ý nghĩa của việc nương theo trẻ chính là học theo cách của trẻ – Một đứa trẻ lăng xăng không ngớt, có rất nhiều hành vi không giống ai, hầu như không nói được từ nào, hay có chăng chỉ là những âm vô nghĩa … điều đó cho thấy trẻ RẤT ĐỘNG –  Thế rồi, chúng ta làm gì ? Chúng ta tìm đủ mọi cách lôi kéo, thu hút sự chú ý của trẻ , từ cử chỉ đến lời nói, dùng đủ các công cụ đưa ra  trước mắt trẻ…. Nghĩa là chúng cũng RẤT ĐỘNG – có khi còn động hơn cả trẻ !  Như vậy, chúng ta đã lấy ĐỘNG để chế ĐỘNG, chứ không lấy TĨNH để chế ĐỘNG !  Động chế động thì chỉ làm leo thang sự xung động ! Tương tự như hai người cãi nhau, người này tìm cách nói to để át người kia ! Ban đầu cả hai đêu nói giọng bình thường – nhưng ngày càng TO TIẾNG, để trấn áp , nhưng thay vì làm cho cuộc cãi nhau đi đến chỗ hòa giải, sẽ làm cho cuộc cãi nhau đi đến chỗ bùng nổ  hay bế tắc.

Tôi dạy trẻ chứ có cãi nhau với trẻ đâu ? dĩ nhiên, nhưng tôi đang làm gì với trẻ vậy – tác động và can thiệp ? Đúng rồi – để làm gì ? Để buộc trẻ phải làm theo tôi ! vậy có giống với trấn áp, buộc kẻ đối diện phải thuận theo ý mình không ?  Tôi dạy cho trẻ cái đúng, chứ đâu dạy cho trẻ cái sai ? Đúng rồi, và trong cuộc cãi nhau thì ai cũng thấy là MÌNH ĐÚNG ! và phải làm mọi cách cho đối phương phải chấp nhận cái đúng của mình ! Giống không ?

Như vậy, chúng ta sẽ chọn cách CÃI NHAU với trẻ hay ĐỐI THOẠI với trẻ ? Dĩ nhiên là tôi chọn cái thứ hai – vậy nguyên lý đầu tiên của đối thoại là gì ? có phải là NÓI CHO TRẺ NGHE hay phải biết LẮNG NGHE TRẺ NÓI ?  Ủa, mà nó có NÓI GÌ ĐÂU, quậy như tinh chứ nói năng gì ?  vậy là phải HỌC CÁCH LẮNG NGHE TRẺ rồi !  Không chỉ phải học cách lắng nghe tiếng nói hay đúng hơn là thông điệp từ trẻ, mà ta con phải học cách HÒA MÌNH với trẻ – học cách GỬI CÁC THÔNG ĐIỆP đến với trẻ theo cách mà trẻ có thể chấp nhận – mà muốn cho trẻ nghe được thì phải tìm ra được  tần số âm thanh và sự rung động của trẻ.

Ai đã từng dò đài bắt sóng, đi tìm những tần số phù hợp để có thể tìm ra những âm thanh từ những cái Radio thì sẽ hiểu nghĩa chữ đi dò tần số –  Phải tập trung, phải nhẫn nại, phải dò dẫm từng chút một – nếu dò đúng, thì sẽ nghe được các âm thanh rõ rang trong trẻo, nếu dò chưa đúng thì chỉ có thể nghe được những tiếng rè rè hay những âm thanh , tiếng nói không rõ rang ….

Trong phương pháp trị liệu tâm lý THÂN CHỦ TRỌNG TÂM của Card Roger – chìa khóa của nó là LẮNG NGHE – THẤU CẢM và TÔN TRỌNG ! Trong nguyên lý của phương pháp TÂM VẬN ĐỘNG của Benard Aucoutourien cũng là phải để cho trẻ tự do bộc lộ qua vận động – đó cũng là lắng nghe và tôn trọng ! Trong phương pháp giáo dục nổi tiếng của Montessori cũng là tôn trọng và chấp nhận sự hoạt động của trẻ !    Và ngay cả một kỹ thuật trị liệu cho trẻ tự kỷ là Son Rise cũng là đi theo hành vi của trẻ !

Vậy thì chúng ta sẽ học được ở trẻ điều gì ?  Điều đầu tiên là học được cách quản lý cảm xúc ! Hẳn là không ít bậc bố mẹ đã phải phát khùng lên vì đứa con lăng xăng như một con rối của mình !  Không những không được hay không thể khùng lên vì trẻ, mà còn phải giữ cho được cái TÂM tĩnh tại, không chỉ tĩnh tại, mà còn phải có sự thú vị và vui vẻ ! Chúng ta đến với trẻ  bằng sự lo lắng, căng thẳng thì làm sao giúp trẻ thoải mái và bình ổn !    Điều thứ hai là học cách LẮNG NGHE – không phải nghe bằng hai tai, mà bằng trái tim và sự cảm nhận ! Hãy xem xét các hành vi, thái độ , phản ứng của trẻ ..để nghĩ xem trẻ muốn NÓI GÌ ? hay trẻ muốn LÀM GÌ ?  đâu là ý nghĩa đích thực của những hành vi tưởng như là vô nghĩa đó ! Sự kết  nối giữa chúng ta với trẻ không phải là sự kết nối từ cái miệng đến cái tai, mà là sự kết nối từ hành vi đến tâm thức ! hãy lắng nghe trẻ bằng trái tim !

Điều thứ ba là học được cách TÔN TRONG – vì chính sự tôn trọng mới là cội nguồn của sự TÌNH YÊU – chúng ta thường nói là phải yêu thương và thấu hiểu trẻ tự kỷ – nhưng thực chất là chúng ta đang THƯƠNG HẠI và SOI MÓI thì đúng hơn . Chúng ta thường nói : Tội nghiệp các em quá, thấy thương các em quá, chúng ta thương hại các em vì các em không giống chúng ta, không cùng ngôn ngữ không cùng hành vi, không biết lễ phép, ngoai ngoãn, nghe lời bố mẹ, thầy cô ! và chúng ta ra sức RÈN LUYỆN cho các em – Ép các em vào cái KHUÔN PHÉP – của sự vâng lời – nói sao làm vậy, hỏi phải trả lời , phải biết đọc biết viết, biết tính toán – Nói 1 lần không nghe thì nói 300 lần cũng phải nghe !

Chúng ta can thiệp cho trẻ, nhưng thực ra là chúng ta đang can thiệp vào CÁI TÂM NÁO ĐỘNG của chính mình  – chúng ta dạy trẻ sự băt chước – sự vâng lời – cách nói năng – chuyện học tập và gọi đó là Giáo dục hòa nhập , nhưng thực ra chúng ta đang học ở trẻ rất nhiều giá trị sống và nguyên tắc sống cần thiết : Sự TĨNH TẠI – sự  THẤU HIỂU và TÔN TRỌNG – Điều này sẽ giúp cho  chúng ta sự HIỂU BIẾT và giúp cho đứa trẻ sự BÌNH AN !

LÊ KHANH   ( Bài học rút ra sau một buổi chơi với trẻ )

Giáo dục Đặc Biệt là một hoạt động được tổ chức cho các trẻ có nhu cầu đặc biệt trong các trung tâm được mở ra ngày càng nhiều để đáp ứng cho các gia đình của trẻ .  Hệ thống giáo dục này nhắm đến các mục tiêu giúp cho trẻ đặc biệt cải thiện được tình trạng của mình, có được khả năng về ngôn ngữ, cải thiện về hành vi và có những nhận thức phù hợp với lứa tuổi, để có thể tham gia vào môi trường bình thường dưới hình thức Giáo dục hòa nhập ở cấp độ Mẫu Giáo và Tiểu học.  Tuy nhiên trẻ Đặc biệt không chỉ yếu kém về năng lực học tập mà ngay cả các kỹ năng sống thiết yếu cũng có rất nhiều hạn chế.  Vì thế, ngoài việc học tập thì giáo dục đặc biệt còn phải có mục tiêu giúp các em phát triển được năng lực tự phục vụ bản thân và góp phần phục vụ người khác, trong phạm vi năng lực của mình.

Hiện nay, đa phần các trung tâm chỉ đặt ra một mục tiêu đơn giản là Can thiệp sớm và phục hồi ngôn ngữ, cải thiện hành vi cho các em trong một thời gian ngắn , rồi sau đó là chuyển các em đã có những tiến bộ nhất định sang các môi trường bình thường và xem như là hoàn tất sứ mệnh . Nhưng thực ra, hệ thống Giáo dục Đặc Biệt cần phải có những mục tiêu ngắn và dài hạn để có thể hỗ trợ cho các em, kề cả khi các em đã trưởng thành với nhiều hình thức tổ chức khác nhau .  Vì thế chúng ta cần phải có 3 tầm nhìn về mục tiêu như sau/

 MỤC TIÊU THIẾT YẾU :

1. PHỤC HỒI CHỨC NĂNG : Các em cần đươc áp dụng một số kỹ thuật và phương pháp để cải thiện về 3 phương diện : .  :

• Ngôn ngữ : Nghe hiểu, nhận biết và đáp ứng phản hồi tùy theo khả năng của trẻ.
• Vận Động : Các hoạt động của cơ thể ( vận động Thô ) của bàn tay, ngón tay ( Vận động tinh ) và sự thích nghi với môi trường .
• Nhận thức : Các em có nhận thức về bản thân, về gia đình và về môi trường xung quanh ( Cây trái / con vật/ đồ vật / nhân vật xã hội …)
• PHÁT TRIỂN KỸ NĂNG SỐNG THIẾT YẾU : Các em cần được hướng dẫn  về khả năng ăn uống, vệ sinh cá nhân, khả năng sinh hoạt trong cuộc sống hàng ngày.
• Kỹ năng ăn uống- vệ sinh : Các em cần biết tự ăn cơm, uống nước, tắm rửa , vệ sinh.. biết tự mặc và tự gấp quần áo, dọn dẹp chỗ ngủ …
• Kỹ năng thích nghi môi trường : Các em cần có khả năng thích nghi với môi trường học tập , biết tự lấy vật dụng cá nhân, biết bỏ rác vào thùng, biết xếp đặt chỗ chơi, chỗ học và tương tác tốt với các bạn với thầy cô và người lớn.

2. PHÁT TRIỂN KỸ NĂNG HỌC TẬP : Tùy vào mức độ, năng lực mà các em được xây dựng những kỹ năng học tập khác nhau, từ mức độ cơ bản là nhận biết khoa học, cho đến các kiến thức về đọc, viết, tính toán và các khả năng để có thể tham gia vào hệ thống giáo dục hòa nhập tại các cơ sở Giáo dục bình thường.

Đây được xem là chương trình Giáo dục Can thiệp sớm đã được tổ chúc khắp nơi để hỗ trợ cho các trẻ đặc biệt dưới 6 tuổi . Tuy nhiên, nếu có mong muốn xây dựng một hệ thống Giáo Dục Đặc Biệt có hiệu quả cho các em, thì chúng ta phải nghi đến 2 nhóm mục  tiêu ngắn và dài hạn.

MỤC TIÊU NGẮN HẠN :

1. Cải thiện và nâng cao năng lực về ngôn ngữ – hành vi : Để nâng cao khả năng ngôn ngữ, thì GV phải biết rõ về mức độ phát triển ngôn ngữ của trẻ, khả năng nghe hiểu và phản hồi các yêu cầu bằng lời nói, cử chỉ của mình. Để từ đó đưa ra các mức độ can thiệp dựa trên các kỹ thuật can thiệp phù hợp.
2. Can thiệp và điều chỉnh các rối loạn về Giác Quan và cảm xúc : Trong nhiều trường hợp, trẻ có những rối loạn về khả năng xử lý cảm giác, điều này sẽ tạo ra những hành vi và phản ứng bất thường hay rối loạn ăn uống và giấc ngủ. Vì vậy một trong những mục tiêu ngắn hạn cần phải đặt ra là giúp cho trẻ ổn định về giác quan.
3. Phát triển các kỹ năng sống thiết yếu. Các kỹ năng sống thiết yếu là khả năng tự ăn uống, tự vệ sinh cá nhân và khi lớn là có thể tham gia một số hoạt động trong gia đình.  Đây cũng là những điều căn bản mà nhiều người không nghĩ là cần thiết cho trẻ đặc biệt, nhưng chính điều này lại góp phần quan trọng giúp cho trẻ sớm có khả năng hòa nhập trong mức độ cho phép đối với cộng đồng xung quanh.

MỤC TIÊU DÀI HẠN :

1. Xây dưng khả năng hòa nhập với cộng đồng :  Đây có thể nói là mục tiêu được đặt ra trong hầu hết mọi hoạt động có liên quan đến trẻ đặc biệt.  Từ can thiệp trị liệu đến giáo dục năng lực, tất cả đều nhắm đến việc giúp cho trẻ có thể tham gia các sinh hoạt học tập và giao tiếp như một trẻ bình thường.  Tuy nhiên, không phải trẻ nào cũng có thể đặt ra mục tiêu này, mà nó còn tùy thuộc vào khả năng của trẻ, các phương pháp can thiệp và chính môi trường xung quanh, sẽ chấp nhận trẻ đến mức nào.

Việc xây dựng các lớp học hòa nhập trong các trường bình thường và tổ chức các trung tâm can thiệp trẻ đặc biệt là mong ước của xã hội và gia đình đối với các em. Tuy nhiên, dù muốn dù không chúng ta cũng phải thừa nhận, khả năng hòa nhập của các em chỉ có giới hạn Vì thế một môi trường có sự quan tâm và thân thiện để có thể chấp nhận và hỗ trợ thường xuyên cho các em trong cuộc sống đời thường ngay cả khi các em trưởng thành mới là điều cần phải đặt ra

2. Phát triển các kỹ năng Giao tiếp Xã Hội : Đây chính là hạn chế lớn nhất của các em rối loạn phát triển, nhất là với trẻ Tự kỷ . Các em có thể có những kỹ năng và hành vi, phản ứng tốt đẹp trong môi trường quen thuộc tại gia đình. Nhưng khi bước ra ngoài xã hội, nhất là khi đứng trước các tình huống mới mẻ, đòi hỏi khả năng thích nghi, thì hầu hết các em sẽ bối rối, sẽ có những phản ứng vụng về hay tránh né,và nếu bị hối thúc hay yêu cầu, thì có khi các em sẽ có những phản ứng mất kiểm soát. Chính vì thế, mà một cộng đồng gồm những người hiểu em và những người bạn là điều kiện thuận lợi nhất, để các em có thể cải thiện được khả năng giao tiếp xã hội.

3. Tổ chức các hoạt động Hướng nghiệp khi trưởng thành : Hiện nay, việc hướng nghiệp cho trẻ đặc biệt vị thành niên hay đã trưởng thành, là  một nhu cầu cấp bách, đòi hỏi những định hướng và các tổ chức phù hợp.  Đã không thiếu các cơ sở hướng nghiệp cho trẻ, chỉ hoạt động về mặt hình thức, đôi khi còn có sự lợi dụng, trong các phạm vi có liên quan đến các hoạt động dạy nghề và tạo việc làm cho trẻ đặc biệt.

Chúng ta  thường có xu hướng muốn tập cho trẻ những ngành nghề thủ công, mỹ nghệ hay trồng trọt, chăn nuôi hay làm bánh , phụ việc trong một số dịch vụ … vì cho rằng đó là những hoạt động tay chân đơn giản có thể phù hợp với các em. Tuy nhiên, hầu hết các dự án đều thất bại hay không đem lại lợi ích thực sự cho trẻ cũng như cho gia đình trẻ. Điều này khác với trẻ khuyết tật, khi những ngành nghề thủ công mỹ nghệ, trồng trọt chăn nuôi đã đem lại những giá trị cao cho các trẻ khuyết tật trong cuộc sống.

Nhưng với trẻ đặc biệt thì khác, các em dĩ nhiên là không thể tham gia các hoạt động nghề nghiệp cao cấp, nhưng ngay cả những nghề đơn giản, tay chân..cũng không phải là dễ với các em vì các em thiếu hai yếu tố quan trọng :

• Yếu tố nỗ lực và kiên trì : Các em hầu như không có, các em chỉ làm để cho ..vui !
• Yếu tố ích lợi cho bản thân : Trẻ khuyết tật rất ý thức về ích lợi cho bản thân, các em làm việc để kiếm tiền để dành và có thể sử dụng vào nhiều nhu cầu khác cho bản thân. Nhưng trẻ đặc biệt thì hầu như không ý thức được các nhu cầu cho bản thân, nếu có thì cũng rât đơn giản. Vì thế không thể dùng điều này như một động lực để khuyến khích trẻ làm việc. Trẻ làm việc do thói quen được hướng dẫn và để làm cho mình cũng như những người thân vui lòng mà thôi.

Chính vì thế, không nên có quan điểm là cố gắng rèn luyện cho các em một nghề nghiệp hay công việc để các em có cơ hội tự nuôi sống bản thân  vì các em thiếu một kỹ năng cốt lõi là kỹ năng Tự quản lý cuộc sống của mình. Chúng ta có thể rèn luyện cho các em kỹ năng giao tiếp và kỹ năng làm việc trong một giới hạn , nhưng chúng ta vẫn phải có những người hoặc là trong gia đình, họ hàng các em hay những người thân , những người quan tâm đến các em và một số tổ chức xã hội, đứng ra quản lý cho các em trong cuộc sống hàng ngày.  Các em có thể làm việc để có thu nhập, nhưng thu nhập hay kết quả đó phải được quản lý với sự quan tâm và tôn trọng, để các em dụa vào đó mà có được cuộc sống như mọi người.

LÊ KHANH

Đầu Xuân Quý Mão

Gia đình nào có một đứa con tự kỷ, tăng động kém chú ý hay chậm phát triển đều có mong ước : Đưa đến bệnh viện chẩn đoán , sau đó tìm được một trung tâm có uy tín để gửi con, tôt hơn nữa là sẽ gặp một giáo viên có kiến thức chuyên môn, có tấm lòng yêu trẻ để gửi gấm con – Trăm sự nhờ thầy nhờ cô… đến khi trung tâm, thầy cô nhận lời để tập trung giúp bé, coi như là …xong ! Phụ huynh lo kiếm tiền đóng học phí, có khi đóng luôn 3 tháng cho chắc ăn mà không hề nghĩ rằng đây mới là sự bắt đầu cho một hành trình đi cùng con !  Thời gian trôi qua …3 tháng , 6 tháng.. kiển tra lại, con chưa thấy  tiến bộ theo mong muốn, bắt đầu sốt ruột rồi có khi lại cho con nghỉ đi tìm nơi trung tâm nào quảng cáo tốt hơn hoặc lên mạng tìm mua thuốc bổ não, thuốc cho trẻ chậm nói … và hỏi ý kiến mọi người , tôi phải làm sao , nhưng càng nghe chia sẻ lại càng..hoang mang vì những góp ý đủ thể loại của mọi người. Nhưng điều quan trọng nhất, cần thiết nhất và hiệu quả nhất là sự quan tâm, hỗ trợ, tập luyện cho con tại chính gia đình mình thì …bỏ qua vì nhiều lý do rất chính đáng !

Với các trung tâm, các giáo viên hay chuyên viên có ý thức trách nhiệm, thì hầu hết đều có lời khuyên là phụ huynh nên cùng phối hợp để tập luyện cho bé. Có nhiều trung tâm còn mở ra những buổi tư vấn hướng dẫn cho phụ huynh miễn phí … mời gọi PH tham gia để biết cách phối hợp. Phụ huynh nghe chia sẻ, hướng dẫn..gật gù tâm đắc nhưng …không áp dụng ! Vì vậy, việc can thiệp tác động để cải thiện hành vi, nhận thức , ngôn ngữ cho trẻ tuy khó, nhưng cũng còn có kết quả phần nào , còn việc tư vấn cho phụ huynh để biết cách can thiệp cho con tại nhà , rất nhiều trường hợp là một nhiệm vụ bất khả thi !

Có một nghịch lý là tình trạng trẻ càng nặng, thì phụ huynh càng chịu khó lắng nghe , yêu cầu về con cũng không cao, nhưng để cải thiện cho trẻ lại là điều cực khó. Nhưng với trường hợp  nhẹ, việc can thiệp cho sự tiến bộ của trẻ sẽ thuận lợi hơn, thì việc phụ huynh chấp nhận và làm theo các yêu cầu của nhà chuyên môn lại khó khăn hay nghe mà không làm, và yêu cầu can thiệp, trị liệu sao cho con trở lại bình thường lại càng cao !  Nhưng nhìn chung, khi đưa con đi tư vấn và có mong muốn gửi con đến trung tâm, thì ít ai có suy nghĩ là chính mình cũng phải là một “thành viên” trong cái nhóm can thiệp cho con mình, không những thế còn phải là một thành viên tích cực!  Các bậc cha mẹ thường có suy nghĩ là : Mình đã tìm được nơi có thể dạy hay chữa trị cho con, đã chấp nhận phải đưa đón cực khổ, đóng học phí cao gấp 3,4 lần trường bình thường. Thầy cô ở đây lại có chuyên môn, kỹ thuật và thời gian “ can thiệp trị liệu” cả ngày cho con mình, thì tại sao mình vẫn phải bỏ công sức học tập chuyên môn, bỏ thì giờ ra để can thiệp cho con tại nhà nữa ! Nếu vậy, thì mình cứ cho nó ở nhà để dạy có phải tốt hơn không ?

Tuy nhiên, điều làm cho Phụ huynh dạy con trong hoang mang nhất là nếu chịu khó bỏ công đi nghe, đi dự tập huấn các phương pháp, kỹ thuật can thiệp thì lại bị quá tải về thông tin , và cả những thuật ngữ chuyên môn mà mình không hiểu, cũng chưa biết làm như thế nào ! Đó là chưa kể mỗi phương pháp, mỗi chuyên viên lại có những quan điểm, những cách hướng dẫn khác nhau , phụ huynh không đi học thì không hiểu, mà càng học thì lại có nguy cơ “rối loạn nhận thức” Vì tiếp nhận quá nhiều thông tin chồng chất, trái chiều . Có nhiều phụ huynh mua một đống sách vở tài liệu về đọc, nhưng rốt cuộc chỉ đạt được mục tiêu là dễ ngủ hơn trong khi đọc , chứ hiểu thì cũng có thể nhưng để làm theo thì …đừng mơ !  Lên mạng hay FB thì toàn thấy quảng cáo bán học cụ, đồ chơi để “ trị liệu tự kỷ” rôi mua về chất đầy tủ mà cũng không biết các món đồ này trị liệu ở chỗ nào . Rôi loanh quanh một hồi lại gặp quảng cáo uống thuốc cho bổ não, cho mau biết nói … mừng như buồn ngủ gặp chiếu manh, tưởng là cứu cánh đây rồi mà hóa ra chỉ có tác dụng làm cho chính phụ huynh sáng mắt ra mà thôi .

Thế nhưng, tại sao phụ huynh có vai trò quan trọng và dù có cho con đi  can thiệp hay không cũng phải tự mình “ra tay” thì con mới mong có sự tiến bộ !  Trước hết, các bé đặc biệt đâu chỉ là “chậm nói” và cứ tập trung vào kỹ thuật “mở miệng” cho trẻ biết nói là xong ? Ngoài ra tình trạng tự kỷ, tăng động kém chú ý, chậm phát triển nhận thức của trẻ cũng rất khác nhau. Một biện pháp áp dụng cho trẻ này có kết quả, thì chưa chắc áp dụng cho trẻ khác cũng có kết quả như thế . Điều này lý giải cho việc một giáo viên không thể dạy một lúc nhiều trẻ giống như dạy cho trẻ bình thường ! Thậm chí, nếu là giáo viên có trình độ, trách nhiệm và lương tâm, thì dạy mỗi trẻ lại phải có  một kế hoạch can thiệp cá nhân khác nhau , không phải dạy trẻ tự kỷ nào cũng giống nhau .  Nhiều bạn học được các kỹ thuật của phương pháp A BC gì đó, thấy hay quá thế là bé nào vào cũng lấy phương pháp đó ra dạy . Nhiều trường lại soạn một chương trình giáo dục đặc biệt chung cho mọi trẻ trong một cấp lớp của trường mình rồi giao cho Giáo viên áp dụng… điều đó sẽ có khả năng chỉ một vài trẻ đáp ứng với các kỹ thuật hay chương trình đó, còn những trẻ khác thì không .

Ngoài ra, các trẻ đặc biệt đâu chỉ có một số vấn đề về giao tiếp, ngôn ngữ, hành vi và sự kém nhận thức về các kỹ năng học đường như khả năng đọc, viết, tính toán ? Mà ngay các các kỹ năng ăn uống, vệ sinh cá nhân, chơi đùa và ngủ nghỉ cũng có những hạn chế, khó khăn. Với những lĩnh vực mà ta gọi là kỹ năng sống thiết yếu, thì chính các hoạt động tại gia đình mới là cơ hội và thời điểm tốt nhất  để giúp các bạn này điều chỉnh và phát triển các kỹ năng này .  Vậy thì AI sẽ dạy ở NHÀ, để trẻ bcó khả năng tự ăn, tự mặc, tự vệ sinh này ngoài chính phụ huynh ?  Đó là những khả năng mà một trẻ bình thường sẽ tiếp thu một cách rất tự nhiên qua việc làm theo, bắt chước hay chỉ cần được hướng dẫn vài lần là có thể làm được, còn trẻ đặc biệt thì phải có những kỹ thuật riêng, phù hợp cho từng mức độ của trẻ mới có thể tác động được. Chính vì thế, nhiều phụ huynh cũng muốn dạy cho con, nhưng dạy sai cách, con không tiếp thu được, nên bỏ qua, làm thay trẻ cho xong , còn cho con đi can thiệp, chỉ là để tập cho con biết nói là được rồi .

Hoàn cảnh gia đình thì mỗi người mỗi khác, có những gia đình  có nhiều thuận lợi, vừa có điều kiện tài chính, vừa có thể sắp xếp thời gian để ở nhà dạy con, Mẹ hay bố vừa có kiến thức và trí thức để biết học cái gì, dạy cái gì, dạy như thế nào với con . Nhưng cũng còn rất nhiều gia đình mà người mẹ tuy cũng rất thương con, nhưng chỉ biết làm thay và chiều chuộng con, chứ không đủ sức, đủ khả năng để bỏ ra một số thời gian để dạy con tại gia đình . Điều đó sẽ làm cho tình trạng của con không cải thiện được, kéo dài trong khi con ngày càng lớn nhưng chẳng khôn hơn mà chỉ có nhiều hành vi, nhiều vấn đề hơn.

Thực ra, việc tác động hay can thiệp cho con ở nhà không quá khó như nhiều phụ huynh nghĩ, cũng không phải mua đủ loại sách, hàng đống đồ chơi, tham gia đủ mọi khóa can thiệp , mà chỉ cần biết rõ con mình, chấp nhận những hạn chế khó khăn của con, đi tìm những hỗ trợ đơn giản từ các chuyên viên, các giáo viên và nhất là phải có sự kiên trì, nhẫn nại giúp con mỗi ngày một chút, từng bước một, từ ngày này qua ngày khác và luôn có sự tự tin, đừng “đẽo cầy giữa đường” đừng áp đặt, bắt buộc con hay can thiệp theo kiểu rảnh thì làm, bận thì nghỉ .   Chỉ vậy thôi, nhưng không hề đơn giản và dễ theo . Vì thế công tác giáo dục đặc biệt khó khăn nhất chính là ..giáo dục cho phụ huynh thay đổi hành vi nhận thức và biết xắn tay áo lên để đồng hành cùng con.

CVTL LÊ KHANH – Phòng Tư vấn Tâm Lý GĐ & TE

Trong cuộc sống của trẻ VIP, có gia đình đã phát hiện và đưa con đi nhiều nơi để can thiệp – đạt được những tiến bộ nhất định . Nhưng khi xem xét về thành quả, thì có vẻ như một số trẻ chưa có được một đinh hướng đúng trên bước đường phát triển.

Một bé trai hai tuổi , ở giai đoạn đầu của hành trình can thiệp –  Chưa có ngôn ngữ và giao tiếp mắt , có sở thích nghe nhạc, nhún nhảy và bắt chước những cử điệu theo nhạc trên phim hoạt hình rất tốt , nghe hiểu được những yêu cầu đơn giản . Nhận biết sự quan tâm của bố, mẹ, và bà khác nhau để có những phản ứng phù hợp – cho thấy cháu cũng có nhận thức và có khả năng đáp ứng, nếu biết xây dựng một chiến lược can thiệp phù hợp.  Nhưng mẹ đưa đi can thiệp thì  thấy GV chỉ tập cho bé bật âm theo hình ảnh và hầu như không có một định hướng nào cho gia đình.

Đó là một khởi đầu cho một hành trình chắc chắn là rất dài , nếu như gia đình không được chỉ ra một hướng can thiệp đúng đắn, thì sẽ lại tiếp tục loanh quanh hết trung tâm này đến đơn vị khác hoặc sẽ tốn thời gian chỉ để cho trẻ học nói bằng sự nhại lời .

Một bé trai 6 tuổi – có rất nhiều yếu tố của tình trạng Tự kỷ điển hình . Dù bố mẹ không tiếc công can thiệp – cũng đã theo học ở một trung tâm đến 3 năm – Bé có những tiến bộ về nghe hiểu, làm theo , giảm hành vi lăng xăng vô thức . Cô giáo cũng nhiệt tình hỗ trợ từ trường về đến nhà . Thế nhưng bé vẫn không thể giao tiếp bằng lời . Gia đình vẫn quyết tâm tìm nơi can thiệp để cho con biết nói . Đó là mong muốn chính đáng, nhưng phải xem xét đến các kỹ thuật, phương pháp và mục tiêu trong hành trình này , và xác định được phương hướng can thiệp, không quá chú trọng đến lời nói mà phải nghĩ đến việc phát triển giao tiếp và ứng xử cho em .

Một bạn trai 15 tuổi – coi như ở cuối hành trình can thiệp sớm , có thể nói là một điển hình cho việc giao tiếp có hiệu quả về mặt ngôn ngữ, nhưng lại chưa có kết quả về mặt nhận thức và ứng xử . Ban ấy sau 7 năm can thiệp giờ đã nói tốt, biết hỏi thăm ông bà , trả lời được các câu hỏi đơn giản ,dù ngọng nghịu như người nước ngoài nói tiếng Việt, biết đọc viết, làm toán trong phạm vi 10, dù cho khả năng so sánh lớn bé, cao thấp còn hạn chế … Đã biết tự ăn uống, tắm rửa, cùng các hoạt động cá nhân.

Đây cũng là kết quả của một quá trình can thiệp tích cực của 1 cô giáo trong hơn 3 năm gần đây  – Nhưng về khả năng vận động tinh cầm viết và vẽ thì cũng như một trẻ lên 5 – và cũng chưa biết dùng tiền để mua hàng, có những hành động xã giao chưa phù hợp. Điều này cũng chỉ ra một hạn chế trong chiến lược can thiệp cho một trẻ VIP bước vào tuổi thiếu niên.

Điều gì rút ra từ 3 trường hợp, điển hình cho 3 thời điểm hay giai đoạn can thiệp cho trẻ VIP ? Một bạn ở khởi điểm, một bạn đang trên đường đi và một bạn có vẻ như đã xong một lộ trình can thiệp ?

Đó chính là điểm khó khăn cốt lõi của trẻ tự kỷ – Khả năng giao tiếp và sự thích nghi với môi trường xung quanh. Các bạn ấy đều được can thiệp có kết quả trong một phạm vi nhất định – Thế nhưng, do chưa xác định được đâu là điểm mạnh, điểm yếu, vấn đề cốt lõi của năng lực giao tiếp là gì – mà gia đình dù đã rất nỗ lực , kết quả vẫn chưa được như ý muốn.

Chính vì thế, việc can thiệp cho trẻ Tự kỷ không đơn thuần là những chiến lược can thiệp tốt và những giáo viên giỏi, mà còn cần có những am hiểu từ phụ huynh – Đây là điều mà không phải PH nào cũng nhận ra – PH không phải là nhà chuyên môn, nhưng cần biết cách tác động với con ngay trong các hoạt động hàng ngày tại gia đình, và xây dựng cho con một không gian sống tích cực với những cấu trúc ổn định tại gia đình .

Với các GV thì cũng phải có một quan điểm rõ ràng về vai trò của mình . Chúng ta đều mong đợi tấm lòng yêu thương con trẻ, và sự niệt tình điều đó là vô cùng cần thiết nhưng đừng lẫn lộn giữa vai trò người thầy và vai trò người Mẹ . Chúng ta yêu thương trẻ như mẹ yêu con, nhưng chúng ta không có quyền xem mình là mẹ đứa trẻ !  Giáo viên cũng cũng không nên can thiệp, tác động với trẻ một cách cứng nhắc, theo đúng “bài bản” về giờ giấc và chương trình, kế hoạch, mà phải linh động và tích cực với nhiều “chiêu trò” khác nhau để tác động lên trẻ trong bất cứ lúc nào, bất cứ vị trí nào trong cơ sở giáo dục của mình và luôn chú ý đến kỹ năng giao tiếp ứng xử, hơn là chỉ chú ý đến khả năng phát âm.

Để một chương trình can thiệp đạt đến kết quả tốt , chúng ta phải có một môi trường sống được tổ chức một cách linh hoạt và tích cực, từ các giờ can thiệp cá nhân, các buổi hoạt động nhóm nhỏ, các giờ phát triển kỹ năng cá nhân và nhất là có không gian để vui chơi và vận động. Dĩ nhiên là không thể đòi hỏi ở những căn phố nhà ống, chung cư trong các tòa nhà cao tầng tại thành phố lại có được sân chơi thoáng đãng ngoài trời. Cũng không thể đòi hỏi những trang bị đầu tư hiện đại và đắt tiền để có được những hiệu ứng tốt nhất trên trẻ theo mong đợi , dù đây cũng là những điều nếu có được, sẽ là điều kiện vô cùng thuận lợi. Nhưng, sự hiểu biết và chấp nhận là phải có , sự hiểu biết đến từ những chiến lược vạch ra do các nhà chuyên môn, và từ các tài liệu, sáhc vở mà người GV cần tham khảo và am hiểu. Từ đó mới có thể  định hướng được sự phát triển cho trẻ như thế nào.

Sự hiểu biết phải đến cả từ phụ huynh để cùng với giáo viên dắt tay đứa trẻ đi trên một con đường với những mục tiêu xác định trong từng giai đoạn.  “ Nhóm can thiệp” này cần phải  biết được năng lực, nhận thức và sở thích của con để giúp con vui vẻ, thoải mái đi theo các định hướng đã được vạch ra .

Điều quan trọng hơn nữa là hãy chấp nhận thực tế, đừng mơ mộng các phương pháp thần kỳ, đừng so sánh con mình với những trẻ khác, đừng hy vọng nhiều vào các kỹ thuật, phương pháp thiếu chứng cứ khoa học, đừng tốn tiền đầu tư vào các hành trình đi tìm thầy, tìm thuốc …Vì nếu có thì nó đã giải quyết cho tình trạng này từ lâu rồi . Tự kỷ có rất nhiều mức độ nặng, nhẹ khác nhau vì thế việc tác động, can thiệp cũng cần phải có những mức độ và mục tiêu khác nhau – từ thấp đến cao và tuần tự nhi tiến. Nhưng hầu như mọi trẻ VIP, đều có một khó khăn cốt lõi – đó chính là khả năng tương tác, giáo tiếp xã hội và thích nghi với môi trường xung quanh.

Đừng vì mặc cảm con mình “có bệnh” mà “bế quan tỏa cảng” nhốt con trong nhà rồi mời giáo viên giỏi đến dạy. GV dù giỏi đến đâu cũng không thể thay thế một cộng đồng can thiệp tích cực bên ngoài. Nhưng cũng không phải cố gắng tìm cho được trường hay, thầy giỏi, sau đó là “trăm sự nhờ thầy” bán cái luôn cho nhà trường, GV muốn làm gì thì làm, kể cả chuyện thay mình làm mẹ của con luôn .

Ước mơ cho trẻ tiến bộ là một ước mơ chung, từ bố mẹ đến giáo viên và các nhà chuyên môn.  Nhưng trong bối cảnh xã hội hiện nay, thì gia đình vẫn là nơi đứa trẻ cần được quan tâm để phát triển đầu tiên, không phải chỉ là việc nói được, kêu được hai tiếng Mẹ ơi, hay cố gắng cho con hòa nhập vào lớp Một, mà là sự phát triển về khả năng thích nghi và tương tác với bố mẹ cùng cộng đồng xung quanh.

Nỗ lực từ bản thân phụ huynh là rất lớn và cần thiết, nhưng cần có sự hiểu biết và chấp nhận tình trạng của con mình để có những chiến lược và  mục tiêu phù hợp , chứ không phải cứ loanh quanh đi tìm đủ các phương pháp “thần kỳ” của các “thần y” để điều trị cho con khỏi bệnh !  Mà nên cùng với nhà chuyên môn, nhà trường và giáo viên bàn bạc, đưa ra những kế hoạch phối hợp cùng nhau để giúp cho con tiến bộ từng chút một trong một thời gian không thể ngắn – Hãy luôn nhớ: CÙNG NHAU– chúng ta sẽ làm được.

Lê Khanh – TT Diệp Quang An Giang.

Chậm nói là Tình trạng chưa có âm và lời nói hay chỉ là những âm, những từ rời rạc vô nghĩa. Có 2 tình trạng khác nhau :

• Chậm nói bẩm sinh có trong các dạng trẻ đặc biệt, với nhiều mức độ khác nhau .
• Chậm nói đơn thuần : Trẻ không có cơ hội giao tiếp và thường xuyên xem TV, xem DVD nên mất khả năng nói.

Ngôn ngữ cũng không chỉ là những tiếng nói phát ra, mà nó có hai yếu tố:

• Ngôn ngữ tiếp nhận ở đứa trẻ, còn gọi là ngôn ngữ nghe và hiểu.
• Ngôn ngữ đáp ứng là cách mà trẻ bầy tỏ để trình bầy một thông điệp.

Đa phần trẻ có được ngôn ngữ tiếp nhận hay nhận biết mà không có ngôn ngữ đáp ứng. Như vậy sự giao tiếp bao gồm các yếu tố sau :

  –   Nghe và hiểu tiếng nói.

  –   Có khả năng đáp ứng tiếng nói của người khác.

  –   Có sự trao đổi qua lại bằng lời nói hay dấu hiệu.

Vì thế việc tập giao tiếp hay tập nói,  không chỉ là tập cho trẻ có thể nói ra bằng tiếng nói mà còn có thể hiểu được lời nói của người khác và đáp ứng đúng với tình huống bằng lời , nét mặt hay cử chỉ .

Ví dụ : Để trả lời câu hỏi : Con ăn bánh không ? ( hay cử chỉ đưa cái bánh ra ) – Trẻ cần đáp lại bằng : Lời nói ( dạ ăn hay dạ có ) Nét mặt ( mỉm cười gật đầu ) và cử chỉ ( giơ tay ra ) Có thể ban đầu trẻ chỉ gật, sau đó có thể là vừa gật đầu, vừa giơ tay ra . Và tốt nhất là trẻ bộc lộ cả ba hình thức.

Như vậy, khả năng giao tiếp của trẻ được hiểu là :

• Đáp ứng nhu cầu của cơ thể ( ăn, uống.. ) của tâm lý ( chơi, đòi hỏi) của cảm xúc ( yêu thích, ganh tỵ, ghen ghét .. )
• Diễn đạt ý muốn thông qua cử chỉ điệu bộ có sự kết hợp với lời nói.
• Biết trao đổi luân phiên. – lắng nghe, hiểu, phản ứng ..

Trẻ cần HIỂU ngôn ngữ tiếp nhận, trước khi BIẾT dùng ngôn ngữ đáp ứng để cho người khác hiểu ý muốn của mình. Trẻ hay quậy phá, kêu khóc là vì không diễn đạt cho người khác hiểu được ý muốn của mình .

Để giúp trẻ HIỂU được các thông điệp bằng lời nói, nét mặt và cử chỉ của người lớn, khi giao tiếp với trẻ chúng ta không nên :

• Nói nhiều, nhanh hay nói một câu dài .
• Nói mà không diễn tả bằng cử chỉ – nét mặt với các biểu cảm cụ thế !
• Nói kiểu nói ngọng, nói lái ..đặc biệt là nói với nghĩa bóng.

Những nguyên tắc chính trong việc tập cho trẻ khả năng giao tiếp là :

• Tập cho trẻ biết chú ý lắng nghe .
• Tập cho trẻ biết Bắt chước:
• Tập cho trẻ biết sự luân phiên : … )
• Tập cho trẻ trong môi trường tự nhiên:.

 NGUYÊN TẮC TẠO SỰ CHÚ Ý :

Chú ý là nền tảng cho mọi hoạt động từ giao tiếp đến phát triển kỹ năng cá nhân. Vì thế, bước đi đầu tiên khi tập nói cho trẻ là phải hình thành khả năng chú ý.

Trẻ chỉ chú ý đến những gì mà chúng Quan tâm với sự Hứng Thú hay phù hợp với nhu cầu của mình. Vì vậy, biện pháp hiệu quả có thể gây hứng thú, quan tâm và đáp ứng nhu cầu của trẻ chính là hoạt động VUI CHƠI.

Vui chơi không phải là những hoạt động vô nghĩa theo kiểu nghịch phá với các món đồ chơi mua ngoài chợ, mà đó là những kỹ thuật được tác động một cách khéo léo với các mục đích cụ thể nhằm thu hút sự chú ý của trẻ, để từ đó hướng trẻ vào các mục tiêu của hoạt động giao tiếp.

Các yếu tố tạo nên khả năng tập trung chú ý :

• Tự do : Trẻ phải được tự do trong việc chọn lựa, tìm kiếm và sử dụng các món đồ chơi trong tầm tay, từ đó mới có hứng thú.
• Tự ý : Trẻ được tùy ý sử dụng kể cả việc ném hay đưa lên miệng cắn các món đồ vật trong tay để dần dần tạo được sự quan tâm đến các món đồ đó.
• Tự chủ : Trẻ được vận động cơ thể một cách thoải mái, không bị ngăn cản vì vậy cần có một không gian an toàn với các công cụ phù hợp.

Để giúp trẻ có thể tập trung hơn vào các công cụ chúng ta cần :

• Có một không gian phù hợp không rộng quá hay bó hẹp trong góc can thiệp.
• Không quá nhiều đồ chơi trước mắt, bầy biện hỗn độn mà chỉ một số món phù hợp với năng lực và độ tuổi của trẻ.
• Không ồn ào với nhiều âm thanh, nhạc hay tiếng ồn làm trẻ chia trí, cũng không quá nhiều lời nhắc nhở, hướng dẫn hay yêu cầu của người lớn.

Để tạo sự chú ý của trẻ vào các đồ vật cho hoạt động tương tác, chúng ta cần để ý :

• Theo sở thích : Lưu ý những món đồ chơi mà trẻ ưa thích , để dùng nó làm vật thu hút sự chú ý của trẻ.
• Theo nhu cầu : Lưu ý đến các nhu cầu thể chất ( ăn/uống ) và tinh thần ( Sự an toàn, thoải mái ).
• Theo thói quen : Lưu ý đến các thói quen như thuận tay trái, tìm kiếm các món đồ chơi quen thuộc, có những hành vi lập đi lập lại với một số món đồ chơi.

CÁC YẾU TỐ HẠN CHẾ :

Chúng ta hiểu rằng những khó khăn, hạn chế trong khả năng tiếp nhận ngôn ngữ của trẻ là do trẻ chưa có :

• Khả năng chú ý , đây là yếu tố hầu hết các trẻ chậm nói đều kém.
• Khả năng hiểu rõ những lời nói mà ta nói với trẻ
• Khả năng hình dung những hình ảnh cụ thế mà trẻ có thể biết.

Vì thế, trước khi bắt tay vào việc tập nói cho trẻ , ta cần phải tập cho trẻ có được sự tập trung, có khả năng nghe được những âm – từ rõ ràng do ta phát ra , và hiểu biết ý nghĩa, công năng của những vật mà ta nói đến. Các điều này cần kết hợp với sở thích, thói quen và sự vui vẻ trong giao tiếp với người khác.

3 nguyên lý cơ bản để phát triển ngôn ngữ:

• Khích lệ phát âm: Khi biết trẻ có ý định giao tiếp ta khuyến khích và chờ đợi để trẻ có thể phát ra một âm bất kỳ. Dần dần sẽ điều chỉnh cho rõ nghĩa hơn.
• Chấp nhận phản ứng bằng hành động: Khi trẻ chỉ có phản ứng mà không phát âm, ta cố gắng giúp trẻ chủ động hơn. Nếu trẻ tỏ ra không biết hay không muốn giao tiếp, ta cần có những tác động kích thích (ôm ấp, vỗ về, hỏi han, cười, nhìn trẻ) .
• Không bắt ép hay trêu chọc để trẻ phải nói: Trẻ có thể có những phản ứng đồng ý hay không đồng ý, đôi khi chúng ta cần có những tác động để trẻ phản đối (lấy đồ chơi, bắt trẻ ngưng làm điều mà trẻ thích) nhưng là để quan sát cách phản đối được biểu lộ bằng hành vi hay ngôn ngữ chứ không nên kéo dài, hay trêu chọc để trẻ phải phản ứng mạnh hơn.

Các yếu tố cần lưu ý khi tiến hành các hoạt động tương tác với trẻ :

   *Kỹ năng tham gia trò chơi: Trẻ có thể tham gia chơi trước khi biết dùng từ ngữ. Để được như vậy, trẻ phải được tập và khuyến khích khả năng chú ý vào trò chơi.

  * Sự luân phiên: Đàm thoại là một quá trình tương tác 2 chiều : lắng nghe và chờ đợi. Hãy thông qua trò chơi và các hoạt động trong nhà, tạo ra sự luân phiên cùng nhau thực hiện các hoạt động của trò chơi.

  * Bắt chước: Trò chơi bắt chước góp phần to lớn trong việc học những âm thanh mới Phần lớn các em bé thích thú bắt chước. Hoạt động bắt chước nên được khuyến khích qua hành động trước khi tập cho bé biết bắt chước lời nói.

* Sử dụng âm thanh và điệu bộ cho những mục đích khác nhau: Âm thanh và cử chỉ có thể được sử dụng để “ chào” hay ‘tạm biệt”, để đòi hỏi cácvật ngoài tầm tay của trẻ, đòi hỏi sự giúp đỡ, chia sẻ thông tin, để bỏ thức ăn, đồ chơi… mà trẻ không thích.

* Sự hiểu biết: Trẻ chưa biết nói có thể hiểu những từ mô tả con người, đồ vật, hành động, hiện tượng chung quanh.

Trong việc dạy trẻ, cần kết hợp giữa SỰ VUI THÍCH và YÊU CẦU. Nếu muốn trẻ học tốt, trẻ phải có sự vui thích trong khi học, vì vậy việc hướng dẫn từ ngữ nên thông qua các trò chơi để tạo hứng thú cho trẻ tập nói.

CÁC NGUYÊN TẮC GIÚP TRẺ PHÁT TRIỂN NGÔN NGỮ

Trẻ  cần  học những kỹ năng mới một cách chậm rãi, những kỹ năng này bao gồm nhiều bước nhỏ, có trẻ học nhanh, có trẻ học chậm qua từng bước, không nôn nóng..

Mỗi chương trình “học” đều cần được cá nhân hoá để phù hợp với từng trẻ  và gia đình .Điều quan trọng là con được dạy những điều thích hợp đúng lúc, đúng chỗ.

Cần dành thời gian để tìm hiểu xem con đã có thể làm được gì, để biết con sẵn sàng học cái gì kế tiếp. Nhiều kỹ năng có thể được dạy trong cuộc sống hàng ngày, không phải dành riêng thời gian cho việc dạy vì việc dạy được lồng trong mọi việc cha mẹ làm với con.  “Dạy” nghĩa là dùng thời giờ theo cách khác đi, hiểu động cơ của việc cha mẹ làm, và yêu thích những việc làm cùng con; là giúp đỡ con chứ không phải đứng ngoài quan sát bàng quan hay chỉ tìm trường, tìm thầy đưa con đi học Nói !.

LÊ KHANH – TT Diệp Quang An Giang.

Trong giòng chảy bộn bề của xã hội, với những xáo trộn khủng khiếp của dịch bệnh, khó khăn kinh tế và thiên tai nhân tai cuồn cuộn kéo đến, đã xua đi phần nào những lo lắng, hoang mang và bất lực khi mà những áp lực về cuộc sống hòa nhập vẫn đè nặng lên đôi vai của những bậc phụ huynh trẻ Đặc Biệt.

Đã không ít người sau giai đoạn phát hiện những khó khăn về ngôn ngữ và giao tiếp, để đưa con đi can thiệp sớm, những tưởng sự bình yên sẽ dần dần đi vào nề nếp. Thế nhưng sau khi con đã khá hơn với những tiến bộ về nhận thức, hành vi để có thể bước vào cánh cửa của giáo dục hòa nhập , thì giờ đây dưới ảnh hưởng của dịch bệnh, của áp lực học tập theo chương trình mới, các em không còn được hỗ trợ cho việc học một buổi, buổi chiều có thể tiếp tục các hoạt động can thiệp những gì còn yếu, chưa thật đáp ứng các yêu cầu của ngôi trường bình thường.  Các em phải nỗ lực hơn để có thể “chịu đựng” một áp lực học tập như một trẻ bình thường trong chương trình bán trú . Nếu muốn hưởng được những sự ưu đãi thì phải có giấy xác nhận tình trạng khuyết tật học tập của địa phương.

Vấn đề là tùy vào nhà trường và tùy vào địa phương mà các em sẽ có được những cảm thông hay những hạn chế , thập chí có thể bị loai trừ mặc dù theo một kế hoạch của bộ GDĐT vào năm 2013 thì đến năm 2010 sẽ có khoảng 70% trẻ khuyết tật được đi học . Tuy nhiên, ai cũng biết sự khác biệt lớn lao giữa một trẻ khuyết tật về thể chất do các khiếm khuyết của giác quan, và một trẻ khuyết tật về trí tuệ với những hạn chế về nhận thức, ngôn ngữ, giao tiếp và hành vi.  Ngay trong  các dạng trẻ khuyết tật trí tuệ cũng có sự khác biệt giữa một trẻ chậm phát triển và một trẻ tự kỷ hay rối loạn phát triển. Trong khi đó để có thể tham gia trong hệ thống giáo dục chính thống với sự hỗ trợ về giáo dục, thì gia đình các em phải có được tờ giấy xác định khuyết tật căn cứ theo thông tư số 37/2012/TTLT ban hành ngày 28/12/2012 . Tuy nhiên, để có thể thành lập một Hội đồng thẩm định mức độ khuyết tật thì phải quy tụ đủ các thành phần quan chức, cơ quan , ban ngành, đoàn thể tại địa phương từ chủ tịch UBND Huyện/xã – Trưởng trạm Y tế cho đến cả chủ tịch hội PN hội cựu chiến binh, đoàn Thanh niên . Mà ai cũng biết hầu như rất khó có thể sắp xếp thời gian phù hợp để 8 thành viên có thể ngồi lại để đánh giá, xét duyệt .. trong khi lẽ ra chỉ cần một ông Y / bác sĩ trưởng trạm y tế và lẽ ra phải có được hai nhân vật cần thiết là một chuyên viên tâm lý lâm sàng và một chuyên viên giáo dục đặc biệt. Chính 2 nhân vật này mới có đủ trình độ chuyên môn để chẩn đoán xác định tình trạng khuyết tật hay rối loạn phát triển cho trẻ .

Do đó, Phụ huynh lại phải chạy đến các bệnh viện, các trung tâm để chẩn đoán, đánh giá rồi sau đó mang các giấy tờ về địa phương để chờ đến ngày thành lập được hội đồng đánh giá và dĩ nhiên là tùy thuộc vào nhiều yếu tố khác nữa.  Thế nhưng, vấn đề không chỉ nằm ở đó, mà đặc biệt với các bạn có mức độ khuyết tật nhẹ, hay chính xác hơn là tình trạng nhận thức về học vấn kém hay có tình trạng khuyết tật học tập ( chỉ yếu kém một số môn hay khả năng đọc, viết, tính toán ) thì thực sự khó thuyết phục nổi “cảm nhận” của hội đồng thẩm định, trong khi đó với các bạn có mức độ nặng, khả năng thẩm định dễ hơn, thì có khi phụ huynh đã chấp nhận tình trạng con của mình, và yên tâm gửi các trung tâm giáo dục chuyên biệt,  đâu cần đến giấy chứng nhận khuyết tật làm gì ?

Có nhiều em ở mức độ “chấp nhận” được, sau thời gian can thiệp có thể đi học hòa nhập ở lớp Một, nhưng khi đến lớp Hai hay lớp Bốn, Năm thì đuối sức, không thể theo được chương trình bình thường. Nếu muốn được nhà trường thông cảm, cho phép được học theo chế độ giảm nhẹ hay có giáo viên hỗ trợ, thì phải có giấy chứng nhận mức độ khuyết tật. Và đến đây..bi kịch xuất hiện, để cuối cùng có một cái kết thúc không ai mong muốn : Trẻ không theo học được ở trường bình thường, cũng không thể quay về trường chuyên biệt để can thiệp vì đã lớn tuổi cũng như với mức độ “nửa chừng xuân” ngoài một số kỹ thuật “can thiệp” trị liệu – còn cần đến các kiến thức về các bộ môn như Tiếng Việt , Toán và các môn Khoa học tự nhiên, nhưng lại phải được hướng dẫn riêng theo một số kỹ thuật đặc biệt. Điều này không phải trường chuyên biệt nào cũng có tổ chức các lớp như vậy, và cũng không có một đội ngũ có khả năng chuyển tải các kiến thức học đường bình thường nhưng một cách chuyên biệt cho các bạn “nửa hồn thương đau” này !

Bởi vì, cho đến nay thì nhu cầu can thiệp sớm cho các trẻ có chẩn đoán tự kỷ hay chậm phát triển, tăng động kém chú ý vẫn còn rất nhiều, mà đại dịch Covid đợt I đã quét đi một số cơ sở tư nhân không đủ sức bám trụ , và nếu có thể tồn tại cũng phải chuyển đổi nhiều hình thức can thiệp. Do đó, các cơ sở chấp nhận các trẻ lớn, có mức độ rối loạn nhận thức, hành vi nhẹ và cần được hỗ trợ bằng các phương pháp Giáo dục tương đương với các lớp Ba, Bốn, Năm … chắc chắn là sẽ là thiểu số, thậm chí sẽ có nhiều địa phương không thể tổ chức được. Trong khi đó thì các cơ sở Giáo dục Đặc Biệt lại hết sức đa dạng và có những chênh lệch, khác biệt về năng lực, trình độ chuyên môn khá lớn.

Chính sự đa dạng trong hoạt động giáo dục đặc biệt, vừa đáp ứng được nhu cầu xã hội, nhưng cũng vừa tạo là những khoảng trống, hay tình trạng “có đầu vào mà không có đầu ra” hoặc giải quyết các vấn nạn cho trẻ đặc biệt theo từng khúc – từng giai đoạn mà không có tính hệ thống, liên tục để có thể giúp cho một bạn có thể sau một quy trình can thiệp, dù ở mức độ nào cũng có thể có được một định hướng.

Nói về định hướng, thì có thể thấy rõ có hai khuynh hướng ! Một là cố gắng tối đa để can thiệp tích cực trong giai đoạn can thiệp sớm ở lứa tuổi mẫu giáo, để có thể đưa trẻ vào hệ thống giáo dục hòa nhập. Khuynh hướng thứ hai là với các trẻ không thể hòa nhập thì cố gắng đưa các bạn ấy vào con đường hướng nghiệp bằng các nghề nghiệp lao động đơn giản. Đây là hai khuynh hướng chủ yếu được tiến hành trong hàng chục năm nay . Thế nhưng, dù hòa nhập hay hướng nghiệp, thì cũng đều bộc lộ những khó khăn chưa vượt qua được.

Đối với khuynh hướng hòa nhập, như đã trình bầy ở trên, các em chỉ có thể đáp ứng được một hình thức giáo dục có chọn lọc, và giảm nhẹ các bộ môn không thiết yếu, đồng thời phải tăng cường thời gian hỗ trợ các kỹ năng sống để có thể thích nghi và tương tác được với môi trường xung quanh. Thế nhưng, với các chương trình giáo dục càng đổi mới, lại càng phức tạp và khó khăn mà ngay cả trẻ bình thường cũng đuối sức, học ngày học đêm, cả nhà học phụ mà cũng còn nhiều bất cập. Huống hồ gì một trẻ đặc biệt, có khi can thiệp chưa đi đến đâu, đã vội vàng “ném” vào môi trường hòa nhập và cuối cùng sau vài năm “vất vưởng” thì phải nói lời chia tay, không thể đáp ứng các tiêu chí ngày càng khó khăn của một nền giáo dục không có sự khoan dung và tôn trọng.

Đối với giao dục hướng nghiệp, thì hầu như chỉ sau khi thất bại ở môi trường hòa nhập, thậm chí là bỏ cuộc một vài năm, rồi mới tìm đến một cơ sở giáo dục can thiệp đặc biệt nào đó với đề nghị, hướng nghiệp cho cháu đi ! Trong khi đó, nếu đánh giá  mức độ nhận thức và phát triển của các bạn này, thậm chí đã trên 10 tuổi sinh lý, thì tuổi tâm lý hay tuổi khôn của các bạn có khi chỉ ở mức 5, 6 tuổi …. Và như vậy thì hướng cái gì, có cái nghề gì có thể dạy cho trẻ 5, 6 tuổi với tâm lý thích thì làm, buồn hay bực thì nghỉ … Giáo viên hướng nghiệp cũng phải khóc thét với các thanh niên chưa qua tuổi nhi đồng này !

Đó là chưa kể đến một nỗi niềm là có bao nhiêu cơ sở giáo dục hướng nghiệp cho trẻ đặc biệt có đủ các cơ sở vật chất, không gian và công cụ phù hợp cũng như có các giáo viên dạy nghề đáp ứng được hai tiêu chuẩn : Biết khả năng “can thiệp” và có năng lực nghề nghiệp tốt, có thể hướng dẫn các bạn này thực hành và tuân thủ các yêu cầu của từng loại nghề nghiệp khác nhau. Hầu như vẫn chỉ là những “hình thức’ mang tính cỡi ngựa xem hoa – hoặc chỉ loay hoay trong các nghề thủ công, mỹ nghệ mà khách hàng đa phần là mua để ủng hộ, để “làm phúc” với các “bé khuyết tật tội nghiệp” chứ ít có cơ sở nào dám ngẩn cao đầu với các mặt hàng “chất lượng cao” do các bạn VIP của mình thực hiện .  Vấn đề ở đây, không phải là không thể có, nhưng phải có những định hướng,tổ chức  rõ ràng và các biện pháp phối hợp với các nhân sự “chuyên nghiệp” trong lĩnh vực nghề nghiệp.

Cuối cùng, vấn đề tìm một “con đường tình ta đi” lại không thuộc về đứa trẻ, mà lại là cách nhìn nhận của phụ huynh và của xã hội. Ngay cả với các trẻ có mức độ rối loạn phát triển nhẹ, thì khả năng hội nhập xã hội qua con đường học vấn cũng không phải là một con đường bằng phẳng. Những kiến thức học đường, nếu không có sự chọn lọc và kỹ thuật hướng dẫn hiệu quả, sẽ không có ích gì cho các em dù ta có tìm đủ mọi cách để nhồi nhét.  Hãy nhìn vào đội ngũ hùng hậu của các em sinh viên “cử nhân” đại học đang thất nghiệp hàng loạt, thậm chí phải dấu luôn cái bằng đại học để đi làm một công nhân, nếu không muốn gia nhập đội ngũ “làm cho hãng nước ngoài, được đi đây đi đó” Rõ ràng, con em của chúng ta dù có đẩy, có kéo, có hỗ trợ tối đa thì cũng lên tới lớp 6 hay lớp 9 là ‘hết cốt” mà vẫn chưa có được một kỹ năng nghề nghiệp ra hồn thì chắc chắn sẽ bước vào cái nghề “nhà báo” để báo cả nhà !

Vì thế, với sức người có hạn của từng gia đình, cần có một sự tính toán bằng cái đầu lạnh chứ không phải chỉ với “trái tim nồng cháy yêu thương” để bất chấp những khó khăn “ không thể khắc phục” của các em, mà cứ mê mải đi tìm một “phương thuốc nhiệm màu” hay cứ đưa các em vào những cơ sở giáo dục chỉ làm được một việc là “giữ trẻ” với giá cao và quên mất hay lẫn tránh trách nhiệm hỗ trợ ở gia đình của bố mẹ!  Ngay cả các trường quốc tế, không phải trường nào cũng là một lối thoát an toàn cho các bạn, các bạn vào học năm thứ Nhất có thể thấy thoải mái, nhưng lần hồi càng lên cao thì áp lực càng cao, đặc biệt là áp lực về giao tiếp xã hội và thích nghi với môi trường đa văn hóa mà ngay cả trẻ bình thường nếu quá nhiều cảm xúc hay có tính hướng nội, cũng khó thích nghi kịp, để rồi lại bị cô lập trong một môi trường năng động, mà bố mẹ đã phải chấp nhận với một chi phí đầu tư không hề rẻ !  Đến một thời điểm nào đó, khi tình trạng đi đến mức độ “báo động” và nhà trường cũng không thể “nuốt được” để phải trả lại gia đình, thì lại phải đi tìm một cơ sở đếm trên đầu ngón tay để có thể giúp được cho con mình.

Chấp nhận –chấp nhận và chỉ có chấp nhận ! Gia đình chấp nhận tình trạng của con em mình, nhà trường chấp nhận các kế hoạch giáo dục hòa nhập hiệu quả và xã hội chấp nhận những tồn tại, khiếm khuyết không thể vượt qua được để từ đó có được những biện pháp ứng xử phù hợp với năng lực của các em trong chính gia đình mình. Các cơ sở giáo dục cũng đừng đặt ra cái ước mơ hòa nhập bằng con đường học vấn như một cái bánh vẽ, để rồi đánh trống bỏ dùi, khiến cho các em nửa đường gãy gánh . Xã hội cũng phải có một cái nhìn khoan dung, chấp nhận các em như một thành phần hiện hữu để không có sự kỳ thị trong đối xử kiểu thương hại hay làm phúc . Nhất là cần có những tổ chức phù hợp hơn , thực tế hơn thay vì những khẩu hiệu, những tiêu chí và những kế hoạch chỉ có giá trị …truyền thông trên TV vào những ngày lễ hội. dành cho trẻ tự kỷ hay người khuyết tật, mỗi năm cờ đèn, kèn trống vài lần rồi …qua năm sau lại làm !

Các em cần lắm sự định hướng trên một con đường, không phải là con đường hoa gấm hay chông gai, mà là con đường với những trải nghiệm đời thường một cách thực tế, với những kế hoạch cụ thể và đơn giản để được sự yêu thương thấu hiểu và tôn trọng,  như bất cứ một  đứa trẻ bình thường nào trong xã hội !. .

Lê Khanh .- TT Diệp Quang